این افراد که تربیت شده مسجد هستند، الگوهای تربیت دینی به شمار می روند و در هدایت و تمایل دیگران به باورها و اعمال دینی مؤثرند. 

مسجد با افزایش شناخت و آگاهی، تبیین، حفظ و گسترش ارزش ها و آرمان های اسلامی، تربیت عملی دینی و تربیت الگویی، نظام تربیتی منسجم و قوام یافته ای را ایجاد می کند که بر شاخصه های هویت دینی تأثیر می گذارد و آن ها را تقویت می کند.[۱] به این ترتیب مسجد، سبب تقویت تشخیص دینی و تداوم دین داری می گردد. 

تربیت اخلاقی، تربیت فقهی، تربیت عقیدتی، تربیت سیاسی از ابعاد تربیت دینی است که مسجد بر آن ها مؤثر است.[۲] 

فروتنی 

در نظام تربیتی اسلام، فروتنی یکی از مهم ترین ویژگی های اخلاقی است که در سایه غلبه بر هوای نفس و تکبر، ایجاد می شود. مسجد نیز به عنوان پایگاهی مذهبی که در تربیت دینی مؤثر است، این جنبه شخصیتی ارزنده را در انسان تقویت می کند. مسجد با شیوه های گوناگون سبب تقویت فروتنی می شود؛ زیرا مسجد تنها به گروه ویژه ای از مسلمانان با سطح سواد و ثروت و جایگاه اجتماعی بالا تعلق ندارد، بلکه همه قشرهای جامعه اسلامی می توانند برای اجرای مراسم دینی خود، در خانه خدا حاضر شوند. حضور همه طبقه های اجتماعی در مسجد و ارتباط آنان با یکدیگر به ایجاد و روحیه فروتنی در انسان کمک می کند. در مسجد ثروتمندان با فقیران، عالمان با بیسوادان و جوانان با پیرها در ارتباطند. بی شک، کسی که در جریان روابط اجتماعی با افراد گوناگون ارتباط داشته باشد و از نشست و برخاست با قشرهای متوسط و ضعیف خودداری نمی کند، معمولاً از رفتارهای متکبر به دور می ماند.[۳] از سوی دیگر از نظر مقررات دینی در مسجد، همه افراد در یک سطح هستند و کسی حق ندارد نسبت به دیگران تکبر ورزد. آداب و مقررات مسجد برای همه یکسان است و کسی امتیازی بر دیگران ندارد و همه باید آداب مسجد را رعایت کنند. در نماز جماعت همه به یک شکل و در یک قالب کلی نماز می گذارند و کسی نمی تواند با تکبر و غرور خود را از دیگران برتر بداند و خارج از این چارچوب رفتار کند. افزون بر اینکه نماز در مسجد سبب افزایش تقوا می شود و تقوا نیز در ایجاد فروتنی نقش مهمی دارد. 

بنابراین، با توجه به جنبه های آموزشی و عبادی مسجد، باید گفت مسجد به عنوان مهم ترین پایگاه دینی با ایجاد و گسترش مفاهیم و تعالیم دینی در ایجاد فروتنی نقش مؤثری دارد. 

یافتن دوست خوب 

یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در شکل گیری شخصیت انسان، دوست است. این موضوع در دین اسلام اهمیت بسیاری دارد. هم چنین اسلام ویژگی های دوست خوب را نیز بیان می کند. 

مسجد پایگاهی دینی و فرهنگی است که نمازگزاران مؤمنی در آن رفت و آمد می کنند[۴] و دوستی با این افراد، در بینش انسان مؤثر است. با ایجاد پیوند و آشنایی میان مؤمنان، نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می آید. 

کسی که با خوبان ارتباط دارد، حتی اگر به آن درجه از تکامل نرسد که به سبب خداترسی، مرتکب گناه نشود، به سبب حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انحراف را در پیش نمی گیرد. 

۳. بررسی آثار آموزشی مسجد 

از آغاز اسلام، مسجد به عنوان یک پایگاه آموزشی، کاربردهای گوناگونی داشته است. در سال های آغاز بعثت، با وجود جو اختناق و شرایط سختی که بر مکه حاکم بود، پیامبر _ صلّی الله علیه و آله _ در دورانی، یاران خویش را در مسجدالحرام گرد می آورد. برای آنان قرآن می خواند و واجبات و محرمات الهی را به آنان آموزش می داد. چنین جلسه هایی در مسجد، گاه به مناظره و گفت و گوهای طولانی علمی با سران قریش می انجامید.[۵] 

پس از هجرت پیامبر به مدینه و ساختن مسجدالنبی، فصل نوینی در فعالیت های آموزشی مسجد آغاز شد. پیامبر _ صلّی الله علیه و آله _ بیشتر پس از نماز صبح و عشا به سخنرانی و گفت و گوهای علمی می پرداخت.[۶] این جلسه ها با حضور مردان و زنان مسلمان برپا می شد[۷] که این از آشکارترین جلوه های آموزشی مسجد در مدینه بود. تفسیر قرآن و سخن گفتن پیرامون معانی آن، بخش در خور توجهی از سخنرانی های پیامبر _ صلّی الله علیه و آله _ را تشکیل می داد.[۸] علاوه بر جلسه های سخنرانی پیامبر، کلاس های آموزشی گوناگونی نیز در مسجد تشکیل می شد.[۹]

با این توضیحات، اهمیت جنبه های آموزشی مسجد معلوم می شود. پیامبر _ صلّی الله علیه و آله _ می فرمایند: 

هرگونه توقفی در مسجد لغو و بیهوده است، مگر برای سه دسته: کسی که پس از نماز به تلاوت قرآن می پردازد، آن که سرگرم ذکر و یاد خداست و کسی که به مباحثات علمی اشتغال داشته باشد.[۱۰] 

از دید روایت، تشکیل جلسه های علمی در مسجد، نسبت به جلسه های دعا، جایگاه والاتری دارد[۱۱] و پاداش آن، ثواب عمره کامل یا حج کامل [۱۲] و جهاد در راه خدا است[۱۳] که رحمت خدا آنان را فرا می گیرد.[۱۴] در این میان، طرح مباحث دینی در مسجد، فضیلت بیشتری دارد.[۱۵] 

پس از پیامبر _ صلّی الله علیه و آله _، ائمه _ علیهم السلام _ نیز برای حفظ جنبه های آموزشی مسجد، تلاش های ارزنده ای انجام دادند.[۱۶] 

مسجد، ابزارها و موقعیتی را در اختیار دارد که به کمک آن می تواند به آموزش و افزایش شناخت دینی نمازگزاران بپردازد. مسجد مکانی است که مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احکام دین نشر پیدا کند. البته نقش امام جماعت در این میان بسیار مهم است. 

بدون در نظر گرفتن تاریخ بنای مسجدها، محققان و مورخان پذیرفته اند که بیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی _ فرهنگی در جهان اسلام بوده است. هرچند برخی از محققان از جایگاه های آموزشی دیگری همچون مکتب های خانگی و دارالقرّا نیز یاد کرده اند،[۱۷] ولی فعالیت های آموزشی در این مراکز چنان محدود بوده است که ما امروزه اطلاعات قابل توجهی درباره چگونگی آموزش در این مکان ها در اختیار نداریم. حال آن که نام مسجدهای مهم اسلامی که جایگاه فعالیت های آموزشی بوده، در تاریخ ماندگار شده است. حتی نام مدرسان این مسجدها، همراه با اطلاعات قابل توجه دیگری درباره مطالبی که در مسجد تدریس می شده، در اختیار ماست.[۱۸] پس از پیدایش مدرسه نیز تا سال ها، مدرسه در دامان مسجد بنا می شد. از همین رو، در بیشتر کتاب هایی که درباره مسجد به نگارش در می آمد، از مدرسه بسیار سخن گفته می شد که این به سبب ارتباط بسیار نزدیک مسجد و مدرسه است.[۱۹] 

چند نکته درباره آثار آموزشی مسجد 

الف) همان گونه که اشاره شد، جنبه های آموزشی مسجد، رسالت اساسی این نهاد در تمامی دوره ها و مکان هاست. مسجد با ویژگی هایی که دارد، برای همیشه آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی است. 

از این رو مسجدی که نقش مؤثر خود را در زمینه های فرهنگی _ آموزشی ایفا نکند، در حقیقت در اجرای بخش مهمی از رسالت خویش باز مانده است. بر پایه همین ارزیابی است که امیرالمؤمنین _ علیه السلام _ ، مسجدی را که در آن خبری از هدایت، تبلیغ و ترویج دین نباشد، مسجد خراب برشمرده است.[۲۰] 

ب) بی تردید شکوفایی علمی مسجد و طرح دانش های گوناگون در آن، کمالی برای مسجد به شمار می آید، ولی پرداختن به این امور، نباید سبب شود تا رسالت اولیه مسجدی که پرداختن به دانش های دینی است، فراموش شود. 

از نگاه امیرالمؤمنین، یکی از رسالت های مهم و اساسی مسجد آن است که به معنای حقیقی کلمه، کانون هدایت مسلمانان باشد.[۲۱] 

ج) در میان بحث ها و علوم دینی، پرداختن به علوم قرآنی در مسجد، اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا قرآن و مسجد، پیوند ویژه ای با یکدیگر دارند. پیامبر در این باره می فرماید: 

انما نُصِبَت المساجِدُ لِلقُرآنِ؛[۲۲] مساجد را برای (خواندن و فهمیدن) قرآن بنا کرده اند. 

و نیز: 

مَن اَحبَّ القُرآنَ فَلیُحِب المساجِد؛[۲۳] دوستدار قرآن، مسجد را نیز باید دوست داشته باشد. 

شواهد تاریخی نشان می دهد که در مسجد النبی جلسه های قرائت و تفسیر قرآن رونق ویژه ای داشته است. عباده بن صامت، از سوی پیامبر مأمور بود تا قرآن را به مردم آموزش دهد.[۲۴] جلسه ای مربوط به قرآن و علوم قرآنی حتی شب ها تا دیر هنگام نیز در مسجد النبی برپا بود.[۲۵] 

د) مطالعه تاریخی مساجد از آغاز تاکنون نشان می دهد که مسجد و کتاب خانه، همواره در کنار هم بوده اند. 

از همان آغاز که قرآن به صورت مکتوب درآمد، مسلمانان قرآنهای نوشته را به مسجد هدیه و یا وقف می کردند. با افزایش شمار کتاب ها، کتاب خانه های مسجدها نیز، رشد چشم گیری یافت. این کتاب خانه ها نقشی بزرگ در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته اند.[۲۶] در شرایط کنونی، نمی توان مسجدی را که بدون کتاب خانه باشد، مسجد نمونه ای نامید. از این رو، لازم است در زمینه تاسیس و تجهیز کتاب خانه مسجدها، گام های مهمی برداشته شود. برای رسیدن به این مهم باید به چگونگی ساختمان و بنای مسجد بسیار توجه کرد. 

هـ) روایت هایی که مسجدِ زن را، خانه او دانسته[۲۷] بر آن نیست که زنان را از آمد و شد به مسجد باز دارد، بلکه همان گونه که بسیاری از فقیهان گفته اند، مقصود این روایت ها، تاکید بر لزوم رعایت حجاب و پاکدامنی است.[۲۸]

[۱] . نک: حمید نگارش، هویت دینی و انقطاع فرهنگی، صص ۲۶- ۵۶، نمایندگی ولی فقیه در سپاه، مرکز تحقیقات اسلامی. 

[۲] . نکک محمدمهدی پورعلی فرد، نکته هایی درباره روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوانان، ج ۱، فصل ۳ ، ۴ ، ۵ و ۶. 

[۳] . البته در برخی موارد افراد مسجد چنین نیستند. این امر به معنای نبود چنین کارکردی برای مسجد نیست بلکه حاکی از نقاط ضعف آن مسجد و فاصله آن از مسجد ایده آل اسلامی می باشد. 

[۴] . امام حسین _ علیه السلام _ می فرماید: کسی که همواره به مسجد رفت و آمد می کند، یکی از این هشت فایده به او می رسد: ... یافتن رفیق نیک ... . (تحف العقول، ص ۲۵۸) 

[۵] . احمد بن علی بن ابوطالب طبرسی، احتجاج، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ هـ.ق، صص ۲۹- ۳۸. 

[۶] . التراتیب الاداریّه، ج ۲، ص ۲۳۳. 

[۷] . محمداسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج ۱، کتاب العلم، باب ۷۵، ش ۹۶. 

[۸] . التراتیب الاداریّه، ج ۲، ص ۲۲۲. 

[۹] . همان، ج ۲، ص ۲۳۳. 

[۱۰] . وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۸۶، روایت ۸. 

[۱۱] . زید العابدین بن علی عاملی، منیه المرید، ص ۱۰۶. 

[۱۲] . همان. 

[۱۳] . محمد بن عبدالله زرکشی، اعلام المساجد باحکام المساجد، ص ۳۲۸. 

[۱۴] . مستدرک الوسایل، ج ۳، ص ۳۶۳، روایت ۲۰، چاپ ۳ از ابواب احکام المساجد. 

[۱۵] . نک: کوی دوست، صص ۱۶۷- ۱۷۰. 

[۱۶] . همان، صص ۱۷۳- ۱۸۶. 

[۱۷] . تاریخ احمد شبلی، آموزش در اسلام، ترجمه: محمدحسین ساکت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۳ هـ.ش، پیوست ۲ (نقدی بر کتاب تاریخ آموزش در اسلام) از مصطفی جواد، ص ۴۰. 

[۱۸] . همان، ص ۸۹ به بعد. 

[۱۹] . نک: همان و نیز: محمد زمان تبریزی، فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد، تصحیح و تحقیق: رسول جعفریان، تهران، احیای کتاب و دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۳. 

[۲۰] . نهج البلاغه، تنظیم: صبحی صالح، ص ۵۴۰، حکمت شماره ۳۶۹، مرکز البحوث الاسلامیه، ایران، ۱۳۵۹، افست از چاپ بیروت، ۱۳۸۷ هـ. ق. 

[۲۱] . همان و نیز: شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۱، باب فضل المساجد و حرمت ها، ص ۲۳۷، حدیث ۷۱۳. 

[۲۲] . وسائل الشیعه، محمد بن حسن عاملی، ج ۳، ص ۴۹۳، باب ۱۴ از ابواب احکام المساجد، روایت ۱. 

[۲۳] . مستدرک الوسائل، میرزا حسن نوری، ج ۳، ص ۳۵۵، باب یک از ابواب احکام المساجد، روایت ۲. 

[۲۴] . التراتیب الاداریّه، عبدالحی الکتانی، ج ۱، ص ۴۸. 

[۲۵] . همان، ص ۴۷۷- ۴۷۸ و نیز، محمد بن عمر واقدی، مغازی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص ۲۵۵، مرکز نشر دانشگاهی تهران، ۱۳۶۹، چاپ دوم. 

[۲۶] . نک: محمد مکلی السباعی، نقش کتاب خانه های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکویی، تهران، ۱۳۷۳، سازمان مدارک انقلاب اسلامی. 

[۲۷] . وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۵۱۰، باب ۳۰ از ابواب احکام المساجد روایت ۱- ۵. 

[۲۸] . نک: رحیم نوبهار، سیمای مسجد، ج ۱، صص ۱۱۳- ۱۱۷.