بسم الله الرحمن الرحیم

انگیزه سازی

معاویة بن عمار می‌گوید: از امام صادق (علیه السلام) سؤال کردم: «مَا تَقُولُ فِی رَجُلَیْنِ‏ دَخَلَا الْمَسْجِدَ جَمِیعاً کَانَ أَحَدُهُمَا أَکْثَرَ صَلَاةٍ وَ الْآخَرُ أَکْثَرَ دُعَاءٍ أَیُّهُمَا أَفْضَلُ؟ قَالَ: کُلٌّ حَسَنٌ.» چه مى‏فرمایى درباره دو نفر که هر دو وارد مسجد شدند، یکى نماز بیشترى به جا آورد و دیگرى دعاى بیشترى، کدام‌یک از این دو افضلند؟

امام صادق (علیه السلام) فرمود: هر دو خوبند.

سؤال کننده مجدداً عرض کرد: «قَدْ عَلِمْتُ ذَلِکَ وَ لَکِنْ أَیُّهُمَا أَفْضَلُ؟» «مى‏ دانم هر دو خوبند، ولى کدام‌یک افضل است؟»

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «أَکْثَرُهُمَا دُعَاءً، أَمَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى: ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ.»[1]

آن کسی که بیشتر دعا می‌کند افضل است. آیا فرمایش خداوند متعال را نشنیده‌ای که می‌فرماید: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. در حقیقت، کسانى که از پرستش من کبر مى‏ورزند به زودى خوار در دوزخ درمى‏آیند.»

و نیز امام صادق (علیه السلام) فرمودند: دعا عبادت بزرگتر است.[2]

البته دعا دارای آداب و شرایط خاصی می‌باشد، چنانچه نقل شده است:

عثمان بن عیسى از کسى که براى او حدیث کرده نقل می‌کند که به حضرت صادق (علیه السّلام) عرض کردم:

دو آیه در کتاب خدا است که آن دو را می‌جویم و نمى‏یابم. امام صادق (علیه السلام) فرمود: کدام است آن دو آیه؟

عرض کردم: گفتار خداوند (عز و جل): «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُم‏»[3] «مرا بخوانید تا براى شما اجابت کنم» و ما او را می‌خوانیم و اجابتى نمى‏بینیم؟

فرمود: آیا تو پندارى که خداوند خلاف وعده خود کرده؟ عرض کردم: نه، فرمود: پس این (به اجابت نرسیدن دعاها) از چیست؟ عرض کردم: نمی‌دانم، فرمود، ولى من تو را آگاه کنم:

هر که خداى (عز و جل) را در آنچه به او فرمان داده اطاعت کند سپس او را از جهت دعا بخواند، خداوند او را اجابت کند. عرض کردم: جهت دعا چیست؟ فرمود: در آغاز، خدا را حمد و ستایش می‌کنى، و نعمت‌هایى که به تو داده است به یاد می‌آورى و سپس او را شکر می‌کنى. سپس بر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) صلوات می‌فرستى و بعد از آن گناهان خود را یادآور می‌شوى و بدان‌ها اعتراف می‌کنى و از آن‌ها به خدا پناه می‌برى، این است جهت (و راه) دعا.

سپس فرمود: آیه دیگر کدام است؟ عرض کردم: گفتار خداى (عز و جل): «وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُه وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقین»[4] «و آنچه بدهید از چیزى،‏ پس خداوند عوضش را بدهد و اوست بهترین روزى دهندگان.» و من انفاق کنم ولى عوضى (براى آن) نبینم. امام فرمود: آیا پندارى که خداى (عز و جل) خلاف وعده خود کند؟

عرض کردم: نه، فرمود: پس این از چیست؟ عرض کردم: ندانم، فرمود: اگر هر آینه یکى از شماها مالى را از راه حلالش به دست آورد، و آن را در راه حلالش انفاق کند هیچ درهمى از آن انفاق نکند جز اینکه بر آن عوض داده شود.[5]

اقناع اندیشه

یکی از بهترین روش‌های عبادت، دعا نمودن به درگاه خداوند متعال است؛ چنانچه امام باقر (علیه السلام) فرموده‌اند:

أَفْضَلُ‏ الْعِبَادَةِ الدُّعَاء.[6]

دعا بهترین عبادت است.

و نیز پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

الدُّعَاءُ مُخُ‏ الْعِبَادَةِ وَ لَا یَهْلِکُ مَعَ الدُّعَاءِ [أَحَدٌ].[7]

دعا مغز عبادت است و با دعا هیچ کس هلاک نمی‌شود.

در ماه مبارک رمضان نیز، دعا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و به استجابت نزدیک‌تر است. چنانچه پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در خطبه‌ای که در اواخر ماه شعبان ایراد نمودند، مردم را نسبت به آمدن ماه رمضان مژده داده و فرمودند:

«أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ‏ إِلَیْکُمْ‏ شَهْرُ اللَّهِ‏ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ ... وَ دُعَاؤُکُمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ فَاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ بِنِیَّاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ یُوَفِّقَکُمْ لِصِیَامِهِ وَ تِلَاوَةِ کِتَابِه‏.»[8]

«ای مردم! همانا ماه خداوند با برکت و رحمت و مغفرت به شما روی آورده است. ماهی که در نزد خداوند، برترین ماه‌هاست و روزهایش برترین روزها و شب‌هایش برترین شب‌ها و ساعت‌هایش برترین ساعت‌ها هستند ... و دعای شما در این ماه مستجاب است. پس با نیتی خالص و قلبی پاک از خداوند بخواهید تا به شما توفیق روزه گرفتن در این ماه و تلاوت کتابش (قرآن) را بدهد.»

پس می‌بایست از برکت معنوی این روزها و شب‌ها استفاده کرده و از درگاه خداوند، بهترین و بالاترین درخواست‌های خود را مطرح نماییم، که در صدر آنها ظهور فرج امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

اما به صورت کلی، دعا نمودن ثمرات و نکات مهمی در دل خویش دارد که در قرآن کریم به آن‌ها اشاره شده است. برخی از این نکات را در این مجال ذکر می‌نماییم:

1. گفتگو با خداوند، کلید رشد و تربیت انسان است، زیرا خداوند می‌فرماید: «وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی‏ أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی‏ سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ»[9] (ربّ به معنای پرورش دهنده است).[10]

2. میان دعاى انسان و ربوبیّت خداوند، رابطه‏اى تنگاتنگ است. (اکثر دعاهاى قرآن همراه‏ «رَبَّنا» آمده است). «رَبُّکُمُ ادْعُونِی»

3. خداوند، از ما خواسته که به درگاه او دعا کنیم. «قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی»

4. خداوند نیازهاى ما را مى‏داند، ولى دستور دعا نشانه‏ى آن است که درخواست ما آثارى دارد. «ادْعُونِی»

5. بین دعا و استجابت هیچ فاصله‏اى نیست. «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ» (حتّى حرف «فاء» یا «ثم» نیامده است. اگر مى‏فرمود: «فاستجب» یعنى بعد از مدّت کمى مستجاب مى‏کنم و اگر مى‏فرمود: «ثم استجب» یعنى بعد از مدّت طولانى.)

6. در دعا و اجابت واسطه‏اى در کار نیست. «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ»

7. استجابت دعا وعده الهى است. «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»

8. اگر دعایى مستجاب نشد لابد به سود ما نبوده است، چون فرمود: «أَسْتَجِبْ لَکُمْ» آنچه را به نفع شما باشد مستجاب مى‏کنم.

9. دعا نکردن، نشانه‏ى تکبّر است. «یَسْتَکْبِرُونَ»

10. دعا، درمان تکبّر است. «یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی»

11. دعا، خود عبادت است. «یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی»

12. دعا عبادتى مخصوص و الهى است. «عِبادَتِی»

13. مجازات خداوند عادلانه و متناسب با نوع رفتار و کردار آدمى است. استکبار امروز، سرافکندگى فردا را به دنبال دارد. «یَسْتَکْبِرُونَ‏- داخِرِینَ»[11]

با توجه به اهمیت دعا باید بگوییم که نحوه دعا نمودن در استجابت دعا نیز مؤثر است. به عبارت دیگر می‌توان گفت که رعایت آداب دعا برای تأثیرگذاری کامل دعا بسیار اهمیت دارد و چه بسا اثری که در اذهان مؤمنین است، بدون رعایت این آداب محقق نشود.

رعایت آداب دعا آن‌قدر دارای اهمیت است که خداوند در قرآن کریم تعدادی از این آداب را بیان نموده و بقیه آداب نیز مؤکداً به وسیله اولیاء خدا مطرح شده است. آدابی را که در کلام الهی آمده است با هم مرور می‌نماییم:

1. دعا همراه ایمان و عمل صالح باشد. «یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ»[12] «و [درخواستِ‏] کسانى را که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده‏اند اجابت مى‏کند.»

2. با اخلاص باشد. «فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُو ن»[13] «پس خدا را پاکدلانه فراخوانید، هر چند کافران را ناخوش افتد.»

3. با تضرّع و مخفیانه باشد. «ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً»[14] «پروردگار خود را به زارى و نهانى بخوانید.»

4. با بیم و امید باشد و به عبارت دیگر با حالت خوف و رجاء باشد. «وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَریبٌ مِنَ الْمُحْسِنین»[15] «با بیم و امید او را بخوانید که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.»

5. در ساعاتى خاص باشد. «یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ»[16] «کسانى که پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان مى‏خوانند.»

6. در دعا فقط خدا را بخوانیم، نه خدا و دیگران را در کنار هم، و کلید حل مشکلات و برآورده شدن حاجاتمان را فقط خداوند بدانیم. «ادْعُونِی»[17] (البته شفیع قرار دادن پیامبر و اهل‌بیت عصمت (علیهم السلام) شراکت در دعا نیست، بلکه در اینجا نیز فقط خداوند خوانده می‌شود و تنها از خداوند تقاضا می‌گردد ولی شفیع آورده می‌شود.)

7. دعا کننده از اسماى الهى بهره بگیرد. «و للّه الاسماء الحسنى فادعوه بها.[18]»[19]

8. با  ناله و زاری از خداوند طلب کنیم.

«إِذْ تَسْتَغیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفینَ.»[20]

[به یاد آورید] زمانى را که پروردگار خود را به فریاد مى‏طلبیدید، پس دعاى شما را اجابت کرد که: «من شما را با هزار فرشته پیاپى، یارى خواهم کرد.»

9. قبل از دعا مدح و ثناء خداوند را بگوییم.

وَ أَیُّوبَ إِذْ نَادَى‏ رَبَّهُ أَنىّ‏ِ مَسَّنىِ‏َ الضُّرُّ وَ أَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحمِِینَ * فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَکَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ وَ ءَاتَیْنَاهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحمَْةً مِّنْ عِندِنَا وَ ذِکْرَى‏ لِلْعَابِدِینَ.[21]

و ایوب را [یاد کن‏] هنگامى که پروردگارش را ندا داد که: «به من آسیب رسیده است و تویى مهربانترین مهربانان.» * پس [دعاى‏] او را اجابت نمودیم و آسیب وارده بر او را برطرف کردیم و کسان او و نظیرشان را همراه با آنان [مجدداً] به وى عطا کردیم [تا] رحمتى از جانب ما و عبرتى براى عبادت‏کنندگان [باشد].

10. قبل از دعا به خطا و معاصی خویش در پیشگاه خداوند اقرار نماییم:

وَ ذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَیْهِ فَنَادَى‏ فىِ الظُّلُمَتِ أَن لَّا إِلَاهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَکَ إِنىّ‏ِ کُنتُ مِنَ الظَّلِمِینَ* فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نجََّیْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذَالِکَ نُنجِى الْمُؤْمِنِینَ.[22]

و «ذو النون» را [یاد کن‏] آن‌گاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتى نداریم، تا در [دل‏] تاریکی‌ها ندا درداد که: «معبودى جز تو نیست، منزّهى تو، راستى که من از ستمکاران بودم.» * پس [دعاى‏] او را برآورده کردیم و او را از اندوه رهانیدیم، و مؤمنان را [نیز] چنین نجات مى‏دهیم.

11. دعا را رو به قبله انجام دهیم:

قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَ أَقیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ.[23]

بگو: «پروردگارم به دادگرى فرمان داده است، و [اینکه‏] در هر مسجدى روى خود را مستقیم [به سوى قبله‏] کنید، و در حالى که دین خود را براى او خالص گردانیده‏اید وى را بخوانید، همان‌گونه که شما را پدید آورد [به سوى او] برمى‏گردید.»

در روایت در تفسیر این آیه وارد شده است:

عن أحدهما (علیهما السلام) فی قول الله: وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ، قال: «هو إلى القبلة».[24]

البته آداب دیگری نیز از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان بزرگوارمان به ما رسیده است:

1. دعا را با «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع نماییم:

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): لَا یُرَدُّ دُعَاءٌ أَوَّلُهُ‏ بِسْمِ‏ اللَّهِ‏ الرَّحْمنِ‏ الرَّحِیم‏.[25]

«دعایی که با بسم الله الرحمن الرحیم شروع شود رد نمی‌شود.»

2. یاد نمودن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم):

امام صادق (علیه السلام) فرمود: هر که دعائى کند و نام پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را نبرد، آن دعا بالاى سرش (چون پرنده‏اى) بچرخد، و چون نام پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را برد، دعا بالا رود.[26]

3. ابتداء و انتهای دعا، صلوات بر محمد و آل محمد (علیهم السلام)  بفرستد.

حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: هر که به درگاه خداى (عز و جل) حاجتى دارد، باید به صلوات بر محمد و آلش (علیهم السلام) شروع کند، و سپس حاجت خود را بخواهد و در آخر هم به صلوات بر محمد و آل محمد (علیهم السلام) پایان دهد، زیرا که خداى (عز و جل) کریم‏تر از آن است که دو طرف (دعا) را بپذیرد، و وسط (دعا) را واگذارد (و به اجابت نرساند) زیرا صلوات بر محمد و آل محمد (علیهم السلام) محجوب نیست (و بدون برخورد به حجابى بالا رود و قبول شود).[27]

4. دو رکعت نماز، قبل از حاجت خواستن بخواند:

امام صادق (علیه السلام) فرمود: هر که نیکو وضو بگیرد و دو رکعت نماز بخواند و رکوع و سجود آن‌ها را به طور کامل به جا آورد سپس سلام گوید و خداوند (عز و جل) را بستاید و بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) صلوات بفرستد و آن‌گاه حاجتش را بخواهد، هر آینه خیر را در جایی که گمان آن خیر هست خواسته است و کسی که خیر را در جای خودش بخواهد ناامید نمی‌شود.[28]

آری! اگر کسی این آداب را رعایت نماید، امید است که به آثار مذکور دست یابد و روز به روز بر قرب خویش به خالق این عالَم بیافزاید، چه اینکه اصل عبادت را انجام داده است.

رفتارسازی

حضرت امام باقر (علیه السلام) در تفسیرِ گفتار خداى تبارک و تعالى: «وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ‏»[29] «و می‌پذیرد از آنان که ایمان آوردند و کردار نیک کردند، و بیفزاید براى ایشان از فضل خویش» فرمود:

مقصود، مؤمنى است که براى برادر (دینى) خود در پشت سر او دعا کند، پس فرشته براى دعاى او آمین گوید و خداى عزیز جبار فرماید: براى تو است دو برابر آنچه (براى برادرت) درخواست کردى، و آنچه (نیز براى او) درخواست کردى، به خاطر اینکه او را دوست داشتى به تو داده شد (و دعایت در حق او مستجاب شد).

لذا از اصحاب امامان بزرگوار ما همین مطلب دیده شده است؛ چنانچه نقل شده است:

على بن ابراهیم از پدرش حدیث کند که: عبد اللَّه بن جندب را در موقف (عرفات) دیدم و وقوفى بهتر از وقوف او ندیدم. پیوسته دست‌هایش به سوى آسمان بلند بود و اشک‌هایش بر گونه‏اش روان بود، به طورى که به زمین می‌ریخت. پس همین که مردم (از عرفات) برگشتند، من به وى گفتم: اى ابامحمد! من وقوفى بهتر از وقوف تو ندیدم؟ گفت: به خدا سوگند من جز براى برادران (دینى) خود دعائى نکردم و این براى این بود که حضرت اباالحسن امام کاظم (علیه السلام) به من خبر داد که هر که براى برادر دینى خود پشت سرش دعا کند، از عرش به او ندا شود: براى تو باد صد هزار برابر (آنچه براى برادران دینیت درخواست کردى) پس من خوش نداشتم که صد هزار دعاى تعهد شده را به خاطر یک دعا از دست بدهم، که نمى‏دانم آن یک دعا هم به اجابت برسد یا نه.[30]

پرورش احساس

احمد بن محمد بن أبى نصر گوید: به حضرت ابى‌الحسن (امام رضا) (علیه‌السلام) عرض کردم: قربانت شوم! من چند سال است که از خدا حاجتى درخواست کرده‏ام و از تأخیر اجابتش در دلم شبهه و نگرانى آمده است؟

فرمود: اى احمد! مبادا شیطان بر (دل) تو راهى باز کند تا تو را ناامید کند. همانا امام باقر (علیه السلام) مى‏فرمود: هر آینه مؤمن حاجتى از خدا بخواهد و اجابت آن به تأخیر افتد، براى محبوبیت آوازش (نزد خداوند) و شنیدن صداى گریه‏اش است. سپس فرمود: به خدا سوگند آنچه خداى (عز و جل) براى مؤمنین از خواسته‌هایشان تأخیر اندازد، بهتر است براى ایشان از آنچه زود به آنها عطا فرماید؛ و اصلاً دنیا مگر چیست؟ امام باقر (علیه السلام) مى‏فرمود: سزاوار است براى مؤمن که دعایش در حال آسایش همانند دعاى او در حال خستگی باشد، و چون (آنچه درخواست کرده) به او داده شد (از دعا) سست نشود. پس تو از دعا خسته مشو، زیرا که دعا نزد خداى (عز و جل) منزلتى دارد (بس بزرگ) و بر تو باد به شکیبائى، و دنبال روزى حلال رفتن، و صله رحم کردن و مبادا با مردم اظهار دشمنى کنى، زیرا که ما خاندانى هستیم که پیوند کنیم با هر که از ما بِبُرد، و نیکى کنیم به هر که به ما بدى کند. پس به خدا سوگند در این کار سرانجام نیکوئى ببینیم (چه در دنیا و چه در آخرت). همانا کسى که در این دنیا داراى نعمت است اگر هرگاه درخواست (چیزى از خدا) کند و به او داده شود (حرصش زیاد گردد) و جز آن‌را نیز بخواهد و (در نتیجه) نعمت خدا در چشم او کوچک و خوار گردد و از هیچ چیز سیر نشود و چون نعمت فراوان شود مسلمان از این راه به خطر افتد (و این خطر) به خاطر آن حقوقى (است) که بر او واجب شود و به خاطر آن چیزى است که بیم آن رود به واسطه این حقوق در فتنه و آزمایش افتد (و در أداء آن‌ها کوتاهى کند).

بگو بدانم که اگر من به تو چیزى گفتم، بدان وثوق و اعتماد دارى؟ عرض کردم: فدایت گردم! اگر من به گفته شما اعتماد نکنم، پس به گفتار چه کسى اعتماد کنم، با اینکه شما حجت خداوند بر خلق او هستى؟ فرمود: پس تو به خدا (و وعده‏ها و گفتارهاى او) اعتمادت بیشتر باشد، زیرا خداوند به تو وعده اجابت داده است (یا اینکه اجابت دعاى تو به موعدى واگذار شده) آیا خداى (عز و جل) نفرموده: «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوا لی‏ وَ لْیُؤْمِنُوا بی‏ لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» «و هرگاه بندگان من، از تو در باره من بپرسند، [بگو] من نزدیکم، و دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا بخواند، اجابت مى‏کنم، پس [آنان‏] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.»[31]

و فرموده است: «لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ الله»[32] «نومید نباشید از رحمت خدا.» و نیز فرموده است: «وَ اللَّهُ یَعِدُکُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَ فَضْلًا»[33] «و خدا نویدتان دهد به آمرزش و فضل.» پس تو به خداى (عز و جل) اعتمادت بیشتر باشد از دیگران، و در دل خود جز خوبى راه ندهید، که شما آمرزیده‏اید.[34]

مناجات

دل ما معتکف کوی خدا شد الحمد

درِ این ماه به روی همه وا شد الحمد

رحمت و مغفرت از لطف خدا می‌بارد

دعوت عام ز هر شاه و گدا شد الحمد

به گنهکار بگو ماه دعا شد برگرد

حاجت عبدِ خطاکار روا شد الحمد

آری یک عمر اگر توبه شکستی بازآی

توبه این‌جاست که پر قدر و بها شد الحمد