وقف به عنوان سنتی حسنه در جوامع اسلامی همواره یکی از عوامل گسترش مساجد در ایران بوده است. اما اکنون که این سنت همچنان توسط ایرانیان حفظ شده است، چرا شاهد کمبود مساجد در ام القرای جهان اسلام هستیم!
سنت حسنه وقف اگرچه تاریخ خود را به پیش از ورود اسلام به ایران می‌رساند، اما پس از گسترش این دین مبین در میان ایرانیان، تاکیدات بزرگان دینی در خصوص وقف، انگیزه‌های مسلمان ایرانی برای واگذاری بخشی از اموال خود در راستای امور عام المنفعه را گسترش داد.
موارد متعدد نیت واقفان که در بررسی‌های سازمان اوقاف و امور خیریه تا ۷۷۰مورد گستردگی دارند، نشان از نفوذ فرهنگ وقف در میان ایرانیان دارد که ساخت مساجد به عنوان یکی از شاخصه‌های جامعه اسلامی همواره از نیات اصلی واقفان به شمار می‌رفت. احسانی ماندگار که قدمت خود را به تاریخ بنای اولین مساجد در ایران می‌رساند.
* وقف پاسخی برای نیازهای جامعه
تاریخ وقف مساجد در ایران نشان می‌دهد که کارکردهای متعدد مسجد در فرهنگ اسلامی در کنار بعد عبادی آن، یکی از جاذبههایی روی آوردن خیرین به ساخت مساجد به شمار می‌رفت. انجام امور فرهنگی و علمی نظیر قرار گرفتن مکتبخانه‌ها یا حوزه‌های علمیه در جوار مساجد، در کنار پرداختن به امور اجتماعی همانند حل دعاوی یا مشکلات مردم در مسجد و همچنین محفلی برای باروری انواع هنرها و حتی انجام امور سیاسی، این اطمینان را به خیر مسجد ساز می‌داد که با ساخت هر باب مسجد پاسخی شایسته به بسیاری از نیازهای جامعه عصر خویش بدهد.
وجود احادیث معتبر از بزرگان دینی از دیگر جاذبههایی است که بر فریضه ساخت مسجد صحه می‌گذاشت. حدیث شریف: "هرکس مسجدی بساز خداوند برای او خانه‌ای در بهشت خواهد ساخت" نص صریحی از امام صادق(ع) است که نمونه‌ای از مشوق‌های دینی به شمار می‌رود.
کارکردهای متعدد مساجد به عنوان یکی از انگیزه‌های مسجد سازی، بررسی کیفیت نیات وقف را در پی دارد که با مطالعه آن، نیازهای هر عصری را می‌بینیم که سمت و سوی اموال وقفی را جهت می‌دادند. وقف برای انجام عزاداری ایام محرم که در دوران سیاه پهلوی اول محدودیت‌های بسیاری را پیش رو داشت، مثالی واضح از این دست به شمار می‌رود که علما را برآن داشت تا با جهت دادن به نیات واقفان، فرهنگ عزاداری سیدالشهدا(ع) را زنده نگاه دارند. توصیه‌ای حسنه که اکنون نیز با همان قدرت ادامه دارد.
وقف چاه یا قنات برای مردمی که بیابان‌های سوزان قسمت اعظم کشورشان را در بردارد، وقف کتاب یا کتابخانه برای بالابردن سطح عملی جامعه، وقف زمین‌های کشاورزی برای اطعام ایتام بخصوص در زمان‌هایی که بلایای طبیعی یا جنگ‌ها بسیاری از خانواده‌ها را بی‌سرپناه می‌کرد و... از جمله مواردی به شمار می‌روند که نشان دهنده جهت یابی نیات اوقاف برای رفع نیازهای جامعه هستند.
* ام القرای جهان اسلام و فقر مساجد!
اما اکنون که آمارها از کمبود مساجد در اکثر شهرهای ایران اسلامی خبر می‌دهند، لزوم تشویق خیرین برای وقف اموال خود برای مسجد سازی بیش از پیش نمایان می‌‌شود. حجت الاسلام قرائتی، مدیر موسسه مسجد در خصوص کمبود مساجد در شهرهای کشورمان می‌گوید: برخی از کشورها در حال حاضر یک نهم خاک ایران مساحت دارند، ولی شش برابر ایران مسجد در کشورشان وجود دارد. این در حالی است که در ایران از میان مساجد موجود یعنی ۶۰ هزار مسجد، تنها ۲۰ هزار مسجد فعال هستند.
وی استاندار مسجد در ایران را ۴۰۰ هزار باب بیان می‌دارد و می‌افزاید: در حال حاضر دسترسی مردم به مسجد باید از دسترسی به هر چیز دیگری راحت‌تر باشد چرا که مردم باید سه نوبت در طول روز به مسجد بروند. منظور از مسجد نیز مسجدی بزرگ نیست، بلکه مسجد باید کوچک و در دسترس باشد.
تهران به عنوان پایخت ایران اسلامی نیز با دو هزار مسجدی که دارد، آمار شگفت انگیز فضای ۱۲ سانتی‌متری برای هر شهروند تهرانی را پیش رو قرار می‌دهد که هیچ گونه سخیتی با آرمان معرفی شدن این کلان شهر به عنوان ام القرای جهان اسلام ندارد. کما اینکه چنین آماری تهران را به عنوان فقیرترین شهر ایران از نظر وجود مساجد معرفی می‌کند.
وقف و نهضت مسجد سازی
ترویج نهضت مسجد سازی از جمله راهکارهایی است که می‌تواند در رفع محرومیت مساجد در کشورمان تاثیر گذار باشد، حجت‌الاسلام احمد زادهوش، معاون فرهنگی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با تاکید بر لزوم ترویج فرهنگ نهضت مسجد سازی در سراسر کشور می‌گوید: همان گونه که نهضت مدرسه سازی در کشور اتفاق افتاد و خیرین مدرسه ساز در کشور ساماندهی و از طرف دولت تشویق و مورد حمایت قرار گرفتند همین کار باید برای مساجد نیز اتفاق بیفتد.
حجت الاسلام زادهوش در ادامه بیان می‌دارد: دیده می شود رسانه ها، در ساخت مدرسه، بیمارستان و موارد دیگر در مردم انگیزه به وجود می آورند ولی تاکنون دیده نشده که در رسانه ها مردم تشویق به مسجد سازی شوند در حالی که مسجد پایگاه مهمی است که اگر در کشور افزایش یابد همه نیازهای جامعه از این طریق حل می شود.
وی نیز همانند حجه الاسلام قرائتی با انتقاد از کمبود مسجد در کشور تصریح می‌کند: با همه سیاستگذاری‌های صورت گرفته، هنوز روستاهایی در کشور فاقد مسجد و محل اجتماعات دینی مناسب هستند و این خلأ در شهرهای بزرگ نیز وجود دارد به گونه ای که امروز بسیاری از مجتمع های مسکونی با جمعیت های چندهزار نفری در تهران نمازخانه و مسجدی برای اقامه نماز ندارند و برای برپایی مراسم دینی از داربست‌های فلزی برای ساخت محل موقت استفاده می‌کنند.
اگر مساجد مامن و پناهی برای ایرانیان در طول تاریخ پرافتخارشان به شمار می‌رود، کمبود آن در شهرهای ایران اسلامی خلائی جبران ناپذیر است که تنها با مشارکت مردمی رفع خواهد شد. مردمی که یکی از زرین‌ترین برگ‌های تاریخ خود یعنی انقلاب اسلامی را از سنگر مساجد رقم زدند و این سنگرها اکنون نیازمند تلاشی مجاهدت گونه برای ساخت و گسترشان هستند.