اهمیت بررسی این کارکرد
مک لوهان، یکی از نظریه پردازان غرب در زمینه ارتباطات، معتقد است، منشأ تغییرات اجتماعی، رسانه های ارتباط جمعی اند. لذا برای کامیابی جوامع اسلامی در عرصه های مختلف فردی و اجتماعی و نیز نشر اندیشه های ناب اسلامی به بلاد غیر مسلمان، باید از قدرت رسانه غفلت ننمود. در این میان، بازیابی کارکرد سیاسی مسجد، ضرورت چندان می یابد.
جامعه شناسان و روانشناسان برای مکان، ویژگی ها و مولفه هایی قائل اند. که موجب تمایز بین مکان ها میشوند به عبارت دیگر هر مکانی به اعتبار نوع، ماهیت، مولفه ها وفعالیت هایی که در آن انجام می گیرد، از دیگر مکانها تمییز داده می شود. و بر همین اساس توقعات مربوط به آن مکان نیز نسبت به دیگر مکانها متمایز جلوه می کند.
یک مکان مرکزی است برای کنش و واکنش وابزار ظهور انگیزه های مختلف و موقعیتی است که ما در آن و به واسطه آن معنایی را برای خود پیدا میکنیم. به لحاظ جامعه شناختی، مکانها در"معنا بخشی" و "هویت دهی" به آدمیان موثر اند. به عبارت دیگر، یکی از کارکردهای مکانها معنابخشی به زندگی وتجارب آدمی است. " یک مکان مرکز کنش و انگیزه است. کانونی است که ما حوادث معنی دار وجود خود را در آن تجربه می کنیم. در واقع رخداد ها و کنش ها، تنها در زمینه مکانهای خاص با اهمیت و متاثر از هویت این مکانها در ساختار های انگیزش، آگاهی وتجارب انسان ادغام می شوند." به نظر "لاکرمن" این مکانها هستند که رخداد ها و کنش های آدمیان را با معنی می سازند. واگر برای مکان ها این اهمیت را قائل نشویم، در واقع یکی از زمینه های مشروعیت بخشی به کنش های آدمیان را نادیده گرفته ایم. این به آن معناست که انسان ها به خاطر قرار نگرفتن در بعضی موقعیت ها، از برخی واکنش های سازنده و موثر بر زندگی خود محروم می مانند. بنابرین وجود، مکان یعنی وجود وظهور واکنشی خاص در افراد. به باور "گابریل مارسل" یک فرد از مکان جدا نیست. و او همان مکان است.
در ذیل به مولفه های بایسته ساز احیای کارکرد سیاسی مساجد رد دنیای معاصر می پردازیم:
الف: تبلیغ استکبار علیه اسلام
دشمن با استفاده از تکنولوژی رسانه سعی در وارونه جلوه دادن چهره اسلام خصوصا بعد از حادثه یازدهم سپتامبر دارد. از آنجاکه مساجد از دیر باز، سخنگوی رسمی اسلام مبین بودند. با احیای نقش رسانه ای مساجد در معرفی چهره واقعی اسلام می توان کوشید. بخاطر دورغ پردازی های برخی رسانه های دیجیتال، اینها هیچ گاه نتوانستند اعتماد مسلمین را به اندازه اعتماد آنها به مساجد، کسب کنند.
ب: تبلیغ اسلام به جهانِ نیازمندِ معنویت
پس از نوشکوفایی علم تجربی در غرب، دلباختگان مدرنیسم بطور افراطی دست به معنویت‌ستیزی و دین‌گریزی افراطی زدند. و این با گذشت دوره کوتاهی غرب را با بحران مواجه کرد. بشر خسته از لجام‌گسیختگی مدرنیته، دنبال راه نجات افتاد و این را نه در برگشت به آیین مسیحیت یافت زیرا نمی‌خواست تاریکخانه قرون وسطی را دوباره تجربه کند. به گواه جامعه شناسان نیاز به معنویت دغدغه اصلی انسان مدرن است. اینجاست که باید در تبلیغ اسلام از هر رسانه ای بویژه رسانه مسجد کمک گرفت.
در آیات قرآنی مخاطب مسجد فقط مسلمین نیست بلکه همه مردم جهان می باشد. خداوند در کتابش مسجد را "مثابه للناس" پناهگاه مردم، معرفی میکند. و در قصه قرائت آیات سوره برائت، که حضرت علی ع ماموریت یافت تا در منى در روز عید قربان آن را قرائت کند، قرآن از تعبیر" إِلَى النَّاسِ" بجاى" الى المشرکین" استفاده می کند. با اینکه مخاطب ایشان مشرکین بودند. ولی باز برای جاوید ماندن این پیام که مسجد از آن همه مردم است از این واژه بهره جسته است. به تعبیر نویسندگان تفسیر نمونه، این نشان مىدهد که لازم بوده است به همه مردمى که در آن روز در مکه حاضر مىشوند این پیام ابلاغ شود تا غیر مشرکان نیز گواه بر این موضوع باشند.
ج: قداست مساجد، اعتماد آور
آنچه موجب گسترش اقبال عموم به رسانه ها می شود، میزان اعتمادی است که مخاطبان بدان رسانه دارند. هر این این اعتماد بیشتر باشد، مخاطبین در اخذ اطلاعات، به آن رسانه روی می آورند. امروزه رسانه ای با صرف هزینه های زیاد در صدد کسب اعتماد مردم اند.
نظر به اینکه فاصله زیادی بین این ادعا و عمل رسانه های دیجیتال، وجود دارد، عموما نتوانسته اند در جذب عموم، موفق باشند. ولی مساجد به خاطر عدم سوء زمینه تاریخی در تحریف حقایق در عرصه خبر رسانی، دارا بودن از قداست و کانون مبارزات علیه ظلم و دورغ پردازی ها، هماره ذاتا از این اعتماد برخوردار بوده است. هرچند در طول تاریخ برخی مساجد، دستآویز طاغوت ها قرار گرفت، تا از این اعتماد عمومی برای رسیدن به مطامع خود بهره جویند، اما حقیقت این است که مخاطبان همواره حساب این گونه مساجد را از مساجدی که صداقت در عرصه خبر رسانی داشتند، جدا دانسته اند.
د: رفتار های جمعی در مسجد، مقبولیت ساز
مسجد به عنوان یک مکان از دو جلوه متفاوت برخوردار است. به عبارت دیگر دو گونه رفتار می تواند در این مکان ویژه، متجلی شود که در امر جهت دهی به رفتار های فردی و جمعی بسیار موثر افتد. "جهت ظاهری" مسجد که در آن رفتا رها و اعمال و روبط پسندیده دینی و مقبول شرع رخ می نماید. و "جهت باطنی" که طی آن رفتار های شخصی، غیر جمعی وکنترلی رخ می دهد. هنگامی که انسان ها بصورت جمع در حال برگزاری مناسک و انجام فرایض هستند. رفتار های جمعی، مقبول نمان می شود. وهنگامی که انسان به صورت غیر جمعی وبه صورت فردی د رمسجد ظاهر می شود، خود به خود به محاسبه و بررسی رفتار های شخصی می پردازند. ویژگی مسجد به عنوان یک مکان در مقابل دیگر امکنه، این است که ماهیتا- علاوه بر اینکه محلی برای تجمع و رفتار های جمعی می اندیشند- فرد را به درون خود ارجاع می دهد. و آنچه را که جمع از انجام آن پرهیز می کند، در حالت انفرادی نیز به ترک آن می پردازد. این روند تبلیغی در اصلاح وترمیم رفتار ها بسیار موثر است.
در باور و فرهنگ مردم ما مسجد، مکانی مقدس است. علما نیز دارای درجه معنوی می باشند. لذا وقتی که سخنان ومواضع آنان از مسجد، شنیده می شود، صحیح قلمداد می شود.
جامعه مدنی ایران به عنوان یک فضای مستقل از دولت و دستگاه حاکمه- چه در دوران سلطنت قاجاریه و چه در رژیم پهلوی- در مساجد، بازار، حسینیه ها و... تجلی کرده است. این گونه مراکز، گوشه ای از شبکه وسیع مردمی و مراکز اطلاعات و ارتباطات و بسیج عمومی بوده اند."
سید جمال الدین اسدآبادی، اندیشه های اصلاح طلبانه اش را از طریق مساجد نشر می داد. مسجد از وسایل عمده تبلیغاتی اخوان المسلمین به شمار می رفت. زیرا ویژگی بارز اخوان، ایراد خطابهای آتشین بود که باید در مساجد اجرا می شد. اولین مرکز اخوان المسلمین در شهر اسماعیلیه مصر، مسجد بود. به دنبال آن مساجد متعددی در گوشه وکنار ساختند. اصولا فکر تبلیغ مبلغان توانمند، در ذهن حسن البنا از آن زمان که طلبه ای در دارالعلوم قاهره بود، جولان داشت. او در اولین مقاله ای خود درمجله "الشبان المسلمین"، در نوامبر ۱۹۲۹م مساجد را از مهمترین آموزش وتهذیب عمومی معرفی کرد.
هـ: ترویج بی اخلاقی از رسانه های غیر مسجدی
نیم نگاهی به فعالیت های رسانه ای غرب، نشان از تهاج عظیمی دارد که جوانان مسلمان را نشانه رفته است. از تقویت رسانه های دیجیتال گرفته تا جذب به معابدادیان دیگر، از استحاله کارکرد مساجد گرفته تا تصاحب مدیریت آن. و این نمی از یم تقابل غرب و رسانه های غربی با رسانه مسجد است. و این خود نشان از توان بالای رسانه مسجدی است که مع الاسف ما مسلمین از آن غافلیم.
دشمن در این راه می خواهد با تقویت رسانه های هم عرض مسجد جوانان را از مسجد گریزان سازد. اینجاست که ما باید این رسانه سنتی- دینی را تقویت کنیم. دشمن افزون بر آن می خواهد با توانمند سازی معابد ادیان دیگر، جوانان زا از مسجد گریزان سازد. مسجدبه جوانان، دوستان خوب، محتوای دینی و اخلاقی، و بالاخره اندیشه ارمغان می دهد. ولی آنها دوستان ناباب،محتوای شرک آلود و ضد اخلاق، و نهایتاً تخدیر ومستی را تزریق می کنند.
"اشاعه روح بی بندوباری ولا مذهبی در بین دختران و پسران وایجاد شک در ایشان نسبت به اصول و مبانی دیانت اسلام از راه تبلیغ در مدارس وابسته به کلیسا، انتشار کتاب های ضد اخلاق و ضد اسلام تاسیس باشگاههای خوش گذرانی وعیش ونوش، فراهم ساختن آنان برای فساد ولامذهبی، تاسیس انجمن های سری به شرکت جوانان یهودی و مسیحی و... برای در دام انداختن جوانان مسلمان به هر وسیله ای که میسر باشد."
امام خمینی ره با درک این حقایق بود که صریحا فرمودند: مساجد سنگر مبارزهاند، لذا دشمن سعى در خرابى آنها دارد.
مبانی کلامی- دینی کارکرد رسانه ای مساجد
اذعان به یک حقیقت دینی، باید با همه شاکله دینی همخوان باشد. و این مستلزم آن است که مبادی تصوری و تصدیقی آن گزاره دینی، با روح حاکم بر ان دین متعارض نباشد. با بررسی مبانی کلامی کارکردرسانه ای مساجد به دنبال آن هستیم تا ضرورت هایی که یک مسلمان را وادار می کند تا به کارکرد رسانه ای مسجد اذعان داشته باشد، را بکاویم. بایسته های اساسی اسلامی که پیابندی به آن بر هر مسلمانی ضروری است. آن گاه این حقیقت روشن می شود که لازمه اعتقاد به این اصول، باور به کارکرد رسانه ای مسجد نیز هست. در واقع در این مقال این را دنبال می کنیم که کارکرد رسانه ای مساجد، یک حقیقت جدا از شاکله اسلامی نیست بلکه شاخه ای روییده از اصول بدیهی اسلامی است. بنابرین داشتن مسجدی با کاکرد رسانه ای، مبتنی بر گزاره های الاهیاتی پیشینی است که بدون اثبات آنها، پذیرش این موضوع، غیر عقلانی است.
۱-حجیت سیره وسنت پیامبر(ص)
آنچه از افعال، اقوال، وتقریرات که از رسول اعظم(ص) صادر شده، در اصطلاح فهقی "سنت" نامیده می شود. شیعه و اهل سنت در حجیت سنت نبوی تردیدی و اختلافی ندارند.
سخنرانی خلفا در منبر جهت رسمیت دادن به خود، وعظ های اخلاقی در مساجد و سر دادن اذان در مئذنه ها، اعلان اخبار عمومی در مساجد، برگزای تجمعات در مسجد و... همه نشان از تاسی به سنت رسول اکرم ص دارد.
یکی از مبادی تصدیقی پذیرش کارکرد رسانه ای مسجد، اذعان به حجیت سیره و سنت پیامبر اکرم(ص) است. نظر به اجماع مسلمین به حجیت اقوال، افعال وتقریرات منقول از حضرت محمد(ص)، و از سوی دیگر انبوهی روایات داله بر انجام فعالیت های تبلیغی و رسانه ای مساجد در عصر رسالت، گریزی از تسلیم به کارکرد رسانه ای مسجد نیست. مگر اینکه یا این حجیت اجماعی را انکار کند ویا در روایات بسیاری که فعالیت رسانه ای مسجد در زمان رسول الله(ص) را گزارش می دهند، تردید کند! که هر دو در بین توده مسلمین چیزی جز انکار بدیهیات نیست.
۲- عبادت اعم از مناسک دینی
اساسا عبادت فقط نماز نیست و بلکه هر فعالیتی که در مسیر خدایی باشد عبادت است. اگر مسجد محل عبادت است، و عبادت مفهومی اعم از نماز دارد، پس مسجد محلی فراتر از این است که فقط محل مناسک و افعال خاص مذهبی باشد.
در روایات از جهاد و تعلم، به عبادت تعبیر شده است. پس معلوم می شود که هرگونه فعالیت دینی و اجتماعی که رنگ خدایی داشته باشد و در مسیر تعالی نام خدا قرار گیرد، عبادت است، اعم از انجام مناسک دینی و فعالیت های دیگر. اگر مساجد"یذکر فیه اسم الله" اند، بی شک گسترش نام خدا از این محل، تنها با برگزاری مناسک دینی، محقق نخواهد شد. لذا باور به این آیه کریمه از یک سو و انحصار مسجد در عبادیات صرف، چیزی جز یک پارادوکس نیست.
رهبر معظم انقلاب آیه الله خامنه ای(مدظله) مفهوم عبادت را با استناد به متون دینی، بسیار اوسع از اعمال عبادی صرف می شمارد: "ملت ایران باید مساجد را مغتنم بشمارد و پایگاه معرفت و روشن بینی و روشنگری و استقامت ملی به حساب آورند. اگر کسی خیال کند که در مسجد، فقط چند رکعت نماز میخوانند و بیرون میآیند و این چه تأثیری دارد، خطاست. اینطور نیست. اوّلاً اگر همان چند رکعت نماز هم با چشم بصیرت نگاه شود، خودِ نماز که به زبان مُشَرِّع مقدّس نماز و اذان، خیرالعمل و فلاح است، مایه برکات زیادی میشود. نماز یک ملت را به قیامِ للَّه وادار میکند. نماز انسانها را از فساد دور و به خلوص و فداکاری نزدیک میکند. علاوه بر آن، مسجد فقط برای نماز نیست؛ در مسجد انواع عبادات هست. از جمله آن عبادات، تفکر است که «تفکر ساعة خیر مِن عبادة سنة» ، یا در بعضی از روایات است که «من عبادة اربعین سنة»، یا «سبعین سنة» - البته فکر کردن درست - افراد مسجد برو، این فکر را به وسیله شنیدن سخنان عالم دین و فقیه به دست میآورند.
در روایتی امام علی(ع) ضمن مذمت کسانی که بیکار در مسجد نسشته بودند، آنها را "راهبان عرب" نامیده و فرمودند: مومن مسجدش مجلس اوست و خانه اش محل زندگی او.
اسلام، در متن زندگی حضور دارد نه در حاشیه. لذا کلیه روابط فردی و اجتماعی در آن به خوبی بیان شده است. این دین بر همه شئون حیات انسانی، برنامه دارد.
اگر چه امروزه مسجد بیشترین کارکردش عبادی است. ولی با گذر به فلسفه تاریخی ساخت اولین مسجد در زمان پیامبر ص می فهمیم که انگیزه های مهمتر از این در ساخت آن دخیل بوده اند که متاسفانه آنها امروزه کمرنگ شده اند. هرچند مدعی نیستیم که تمام کارکرد های مساجد در صدر تاریخ اسلام باید همینک نیز به مساجد برگردانده شود زیرا این با روح اسلام که با اقتضای زمان همراهی دارد نا همگون است لیک آنچه را که همچنان مساجد ظرفیت پذیرش آن کارکرد را دارد نباید از آن جدا ساخت. امام خمینی در این باره می فرماید: "این مسجد الحرام ومساجد دیگر در زمان رسول اکرم ص مرکز جنگ ها و سیاست ها و مرکز امور اجتماعی و سیاسی بوده. اینطور نبوده است [که]در مسجد، پیامبر همان مسائل عبادی نماز و روزه باشد. مسائل سیاسی اش بیشتر بود. اسلام می خواهد که مردم آگاهانه برای مصالح مسلمین در آنجا فعالیت کنند."
۳- مسجد همه جانبه مطلوب قرآن است
در آیات قرآنی، ما مامور به عمران مسجد شده ایم:"إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسى أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدینَ" کلمه "یعمر" در لغت به معناى اقامت و ملازمت بکار رفته است. برخی مفسرین آورده اند که عمارت مسجد، تنها سخت مسجد نیست. بلکه "عمارت هر چیزى نسبت بآن فایده و نتیجهاى است که بایستى مترتب بر آن گردد و خرابى مسجد که در قرآن اشاره بدان شده، نیز بلحاظ عدم ترتب همان فایده است." لذا خرابى مسجد تنها با بیل و کلنگ نیست، بلکه هر برنامهاى که از رونق مسجد بکاهد، تلاش در خرابى آن است.
رونق مساجد رد عصر رسالت به منحصر به فعالیت های عبادی نبود. از پررنگترین کارکرد مساجد صدر اسلام، کارکرد رسانه ای بود. لذا احیای این کارکرد، یک بایسته قرآنی است.
امام خمینی ره در سالهای تبعید در نجف، در مسجد شیخ انصاری به علما در باره همین تفاوت کلیدی مسجد وکلیسا فرمودند: "اسلام برنامه اداره امور مملکت دارد. ممالک بزرگ را اداره می کند. بر رؤسای جمهور، سلاطین و دول اسلامی است که اسلام را به عالم معرفی کنند. تا مسیحی ها خیال نکنند که اسلام چون مسیحیت است و مسجد مثل کلیسا. وقتی نماز در مسجد برپا می شد، ... در زمان رسول خدا ص، در زمان حضرت امیر المومنین ع و د رزمان دیگران، در روز جمعه در خطبه جمعه مطالب سیاسی، مطالب مربوط به جنگ ها، مربوط به سیاست مدن مطرح می شد."
در ذیل آیات ۱۷ و ۱۸ سوره توبه، تفسیر کاشف می نویسد: "به این سان می بینیم از آغازچگونه مسجد، پیوندی ناگسستنی با عبادت، فرهنگ، اقتصاد و سیاست دارد. و چگونه با این آیات، ولایت مشرکان را بر مسجدالحرام لغو می کند واجازه نمی دهد سیاست را ازاسلام و مسجد جدا سازد واداره و عمارت مسجد و سقایت حجاج از مشرکان را به دست گیرند. بلکه باید عمارت وولایت مساجدخدا به دست افراد با ایمان ومتعهد وعامل به دستورهای اسلام (به ویژه نماز.زکات)باشد وآنها جز از خدا از کسی نترسند. با این آیات از زمان پیامبر مسجد به صورت کانون عبادی- سیاسی در آمد."
۴- سیاست و رسانه در مسجد
مسجد رسانه ای، مبتنی بر تصور پیشین "مسجد سیاسی" است. با عدم فرض مسجد سیاسی، تصور مسجد رسانه ای نامعقول است. "اگر روزنامه نگار و تشکیلات مطبوعاتی در چارچوب هنجارهای اجتماعی، اخلاقی ومدنی مسجد کار کند، این گونه مطبوعات به کانون آزادی و حرکت های ضد ظلم و ستم تبدیل خواهد شد"
"اگر سیاست در مسجد است، چرا روزنامه نگاری و مطبوعات در سایه مسجد نباشد؟! مگر اطلاع رسانی و آگاهی[دهی] جزئی از منبر و نماز جمعه نیست؟! ... چرا مساجد که قلب جامع سالمی را تشکیل داده، غیر انتفاعی بوده و درچارچوب یک مسئولیت و اخلاق اسلامی هستند، اینمسئولیت رسانه ای جامعه اسلامی ایران را[به طور رسمی و] قانونی به دوش نگیرند؟! ... با پیوند مسجد و مطبوعات به صورت یک مرکز اطلاعات و ارتباطات اجتماعی و همگانی، ما موفق خواهیم شد برای اولین بار، مطبوعات وحرفه روزنامه نگاری را از بستر نامشخص ومنزوی- که به مدت بیش از یک ونیم قرن به صورت یک نهاد وارداتی از غرب [بوده] و در انحصار یک طبقه کوچکی از دولت مردان، روشنفکران ودلالان سیاسی وسوداگران رشد ونمو کرده- به خود مردم و جامعه برگردانیم. وبستری مستحکم که بومی و اسلامی و منطبق با فرهنگ خود را برای این گونه رسانه ها ایجاد کنیم"
"در جامعه اسلامی روزنامه نگاری یک نوع عبادت است. و قران کریم مسجد را خانه مقدس برای عبادت وجایگاهی برای ملاقات و اجتماع مردم می داند."
رهبر فرزانه انقلاب اسلامی معتقدندکه باید با برنامه‌ریزی صحیح و استفاده از ابزارهای فرهنگی، هنری، عمران معنوی مساجد را تقویت کرد و از ظرفیت شوق‌آوری و شورآفرینی مساجد برای جذب قشرهای مختلف مردم و تبلیغ مفاهیم و معارف اسلامی، بهره‌گیری کامل کرد.
تاریخچه اجمالی از کارکرد رسانه ای مساجد
دائره المعارف مختصر اسلام، در باره نقش رسانه ای مسجد می نویسد: مسجد به طور عام ومنبر به طور خاص محلی بود که اعلان های رسمی داده می شد.
پیدرسن با استفاده از اطلاعات مورخان اولیه اسلام می نویسد که نتیجه جنگ ها و برخوردهای نظامی معمولا در مساجد اعلام می شد و مشاوران جنگی در مسجد حضور داشتند.
در سالهای آغاز بعثت به دلیل جو اختناق حاکم بر مکه امکان تبلیغ علنی بر پیامبرص نبود. تا اینکه با اسلام آوردن ارقم بن ابوارقم، خانه اش محلی تبلیغی برای مسلمانان گشت. البته نبی مکرم ص و مسلمانان با اظهار گرویدنشان به اسلام هراز گاهی در کنار کعبه به تبلیغ آئین شان می پرداختند. و ادامنه تبلیغ آنها در ایام حج گسترش می یافت. لذا کاکرد تبلیغی مسجد نسبت به آموزه های اسلامی را باید از از مسجد قبا شروع نماییم هر چند پیامبر ص در هر فرصت مغتنمی درمسجد الحرام به تبیین اندیشه های اسلام می پرداختند ولی این کار کاملا آزادانه نبود. البته کارکرد تبلیغی( اعم از اسلامی و غیر اسلامی) مسجد الحرام به پیش از بعثت نیز می کشد. اسلام آوردن شمار درخور از مسلمان در مکه بخاطر همین تبلیغات پیامبر بود. آنقدر صدای رسای تبلیغی پیامبر ص در جان مخاطبین موثر می افتاد که مشرکین دستور داده بودند گوشهای خود را انباشته از پنبه کنند. طفیل بن عمرو یکی از این ها بود. او سرانجام د رکنار کعبه نوای دلنواز رسول الله را شنید و ایمان آورد.
دامنه تبلیغی پیامبر درمسجد الحرام به شخص ایشان منحصر نمی شد. یاران او نیز از این رسانه عمومی برای نشر اسلام بهره می بردند. ابن هشام مینویسد: اولین کسی که پس از رسول خدا ص در مکه بانگ قرآن سر داد عبدالله بن مسعود بود. او نزدیک مقام ابراهیم آمد و آیات اول سوره الرحمن را با صدای بلند تلاوت نمود.
مسجد الحرام محل اعلان اندیشه های شخصی نیز بود. عده ای مانند ابوذر که میخواستند با اعلان باور خود به اسلام، اعضای دیگری را نیز به آن جذب نمایند، در مسجد الحرام حضر شده و آوای شهادتین را سر میدادند.
رسم مسلمانان در زمان پیامبر ص این بود که هرگاه حادثه مهمی رخ می داد منادی ندا می داد "الصلاه جامعه" یعنی برای نماز در مسجد جمع شوید. این جمله برای مردم آن زمان معنایی خاص نداشت. مسلمانان از این ندا می فهمیدند که یک امر الهی مطرح است. ابن سعد درالطبقات الکبری به نقل از سعید بن مسیب گفته است: "پیش از تشریع اذان مردم را با ندای "الصلاه جامعه" به مسجد و نماز جماعت فرا می خواندند پس از آنکه اذان تشریع شد با جمله مزبور مردم را در اوقات نماز برای کارهای مهم به مسجد فرا می خواندند."
سنت پیامبر این بود که هرگاه مشکلات فکری و نا هنجاری های اجتماعی پیش می آمد با حضور در مسجد و ایراد سخن به تنویر افکار عمومی می پرداخت. این سخنرانی ها معمولا پس از نماز جماعت انجام میگرفت و گاه با ندای "الصلاه جماعه" مردم را در مسجد جمع و حضرت سخنرانی میکردند.
در طول تاریخ اسلام مسجد افزون بر "رسانه عمومی" بودن، یک "رسانه رسمی" نیز تلقی می شد. دولت ها و خلفا برای بیان دستورات خاص خود از این مجرابهره می بردند تا هم جلو شایعه ها را بسته وهم صحت خبر ار تامین کنند. جویریة بن اسماء، از قول اسماعیل بن ابى حکیم نقل مىکند که گفته است پیش عمر بن عبد العزیز بودیم، چون پراکنده شدیم منادى او نداى جمع شدن در مسجد داد. به مسجد رفتم، دیدم عمر بن عبد العزیز بر منبر است. او نخست حمد و ستایش خدا را بر زبان آورد و سپس گفت: همانا خلیفگان اموى پیش از من، عطاهایى به ما دادهاند که نه براى ما گرفتن آن روا بوده است و نه براى آنان بخشیدن آن اموال بر ما جایز بوده است. و من اینک مىبینم که در آن مورد کسى جز خداوند از من حساب نخواهد خواست و به همین سبب نخست از خودم و سپس خویشاوندان نزدیکم شروع مىکنم. اى مزاحم بخوان! و مزاحم، شروع به خواندن نامههایى کرد که همگى اسناد اقطاعات در نواحى مختلف بود. آن گاه عمربن عبد العزیز آن قبالهها را گرفت و با قیچى ریز ریز کرد و این کار تا هنگام اذان ظهر ادامه داشت.
امام حسن ع از رسانه مسجد برای آگاه سازی مردم از خطر حمله معاویه، از رسانه مسجد کمک گرفت. روای گوید: لشکرها پیش معاویه جمع شدند و او همراه آنان آهنگ عراق کرد. خبر حرکت معاویه و رسیدن او به پل منبج به امام حسن ع رسید. امام حجر بن عدى را گسیل فرمود تا به کارگزاران و مردم فرمان آماده شدن براى حرکت دهد، و منادى هم برای جمع شدن مردم در مسجد نداداد. و مردم نیز با شتاب جمع شدند.
این سنت مختص دوره صدر اسلام نبود. عبدالوهاب می گوید: هنگامی که مخلد بن کداد علیه حکومت فاطمی شورید، سنی های قیروان(تونس) در مسجد بزرگ شهر جمع شدند. و ضمن بحث د رباره این شورش تصمیم گرفتند با نیروی انسانی و اسلحه از آن حمایت کنند. در سال ۳۳۳هق هزاران جنگجوی سنی د رمسجد قیروان جمع شدند. وسپس به طرف المهدیه، پایتخت بنی میبد به راه افتادند.
ابزار های تبلیغی مسجد
مسجد دارای ابزارهایی برای تبلیغ و اطلاع رسانی است. هر یک از این ابزارها با کارکردی ویژه در اطلاع رسانی، نقش ایفا می کند. از منبر، دکه، مناره و مئذنه،اجتماعات دینی وعمومی تا خود ساختمان مسجد، به نحوی در تنویر افکار و آگاهی دهی نقش آفرینی می کنند. در این بخش کارکرد هریک از اینها را بطور جداگانه تبیین خواهیم کرد.
۱- ساختمان مسجد
اگر محدوده رسانه را اعم از هر گونه آگاهی رسانی بدانیم، بطوری که رسانه هرگونه نیاز اطلاعاتی مخاطب را برطرف کند، در این صورت مسجد را نباید فقط از منظر تبلیغ دینی، یک رسانه دانست. زیرا کارکرد آگاهی دهی مسجد به مخاطبین فراتر از یک تبلیغ دینی بوده است. با این رویکرد، ساختمان مسجد، خود، یک مرکز اطلاع رسانی بوده است. منظور از ساختمان مسجد، معماری و نوع سازه بکار رفته در آن می باشد که افراد ناآشنا و تازه وارد به شهر را – به محض چشم افتادن به آن- راهنمایی نموده و آگاهی می دهد. کارکردی که تابلوهای راهنمایی ورانندگی امروزه ایفا میکنند، پیشتر از آن مساجد بوده است. مساجد به خاطر داشتن معماری و نوع سازه خاص، افراد غیر بومی را که وارد شهر می شدند به مرکز شهر هدایت میکرد زیرا مساجد معمولا در مرکز شهر های اسلامی بود. لذا غریبه ها با تعقیب مسجد به مرکز شهر برای انجام کار های خود می رفتند. مثلا برای انجام امور بازرگانی از شهری، مسجد اطلاع رسان خوبی بودند زیرا عموما بازار در کنار مساجد بود. افرادی که در شهر و یا در طول راه مورد اجحاف قرار گرفته بودند به محض ورود به شهری، جهت اقامه دعوی، با ردگیری ساختمان مساجد، به مرکز قضاوت شهر رهنمون می شدند. زیرا دکه قضاوت همواره در جنب مساجد بود. به خاطر همجواری دار الخلافه با مسجد، باز نقش اطلاع رسانی مسجد، روشن می شد. تا تازه واردها برای انجام امور ادای خود، از ساختمان مسجد کمک می گرفتند. نهایت اطلاعی که ساختمان مساجد در اختیار افراد تازه وارد قرار می داد این بود که این شهر اسلامی است و یا حداقل یک شهر مسلمان نشین است.
شاید از این روی بود که ساختمان مسجد را بلند تر از همه ساختمانها و نوع معماری بکار رفته در آن را متمایز از همه خانه ها انتخاب می کردند.
از دیگر کارکرد اطلاع رسانی ساختمان مسجد، یادمان سازی در محل جنگ ها یا محل نماز رسول الله است. مشاهده این مساجد، خود، ذهن مخاطب را بسوی آن حادثه معهود رهنمون می کند. ساخت مساجد سبعه در محل جنگ خیبر، و ساخت مسجد در اماکنی که رسول الله نماز خوانده بود از این دست از مساجد می باشد.
۲- مناره و مأذنه
از دیگر قسمت های مسجد که کارکرد رسانه ای دارد مئذنه یا مناره است. مناره یا مئذنه، جایگاهی است برای اعلام مراسم مذهبی به خصوص برای دعوت مسلمین با اذان به نماز های پنج گانه. اما همین مناره کارکدهای متفاوت رسانه ای در طول تاریخ از خود نشان داده است. که فراخوان به اذان یکی از جلوههای آن بوده است. کارکردهای رسانه ای مئذنه عبارتست از:
الف: از جمله کارکردهای مناره، این بود که هرکس از هر گوشه ای که به شهر وارد می شد، با دیدن مناره(به خصوص مناره های مسجد جامع) می توانست مسیر رسیدن به مرکز شهر را طی کند.
ب: این قسمت از مسجد افزون بر راهنمایی افراد تازه وار به شهر بخاطر ارتفاعش، برای اعلان اوقات نماز نیز بکار می رفت. از این روی فقها منظور از اذان را اعلان وقت نماز دانسته اند.
د: از کاربرد های دیگر مناره یا مئذنه اعلان حوادث مهم بوده است بخاطر ارتفاع این محل، اخبار حوادث به گوش همگان میرسید. غالبا باید از این محل هنگامی استفاده می کردند که حادثه غیر مترقبه ای به وقوع می پیوست. زیرا اخبار معمول را در اوقات دیگر که مردم در مسجد تجمع میکردند به گوش عموم می رساندند. این کارکرد اذان در دوران نهضت انقلاب اسلامی ایران نمود خاصی داشت. و برای فراخوان عموم به مسجد، اذان سر می دادند. در دهه چهل و پنجاه که به دلیل سلطه نظام سیاسی پهلوی بروسایل ارتباط جمعی، نیروهای انقلاب از حق هر گونه فعالیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی محروم بودند. مساجد مناسب ترین رسانه ارتباط جمعی به منظور آگاهی بخشی به مردم ونیز مهمترین پایگاه برای هدایت و سازمان دهی نیروی انقاب به شمار می رفت.... در حقیقت مسجد اصلی ترین مرکز ارتباطی و اطلاعاتی بود که امکان خبر گیری از تمامی وقایع وجود داشت. زمانی که موذن، اذن نا به هنگام سر می داد، همگان می فهمیدند که حادثه ای مهم، اتفاق افتاده است. و خود را به مسجد می رساندند. تا از آن خبر مطلع گردند.
هـ: از دیگر کاربرد های رسانه ای اذان، اعلام آغاز سخنرانی رسمی بود. هرچند این اذان ممکن بود در مئذنه سرداده نشود. استاد فروزانفر در این باره می نویسد: در ممالک بنی العباس، برای اعلان سخنرانی و پیش مقدمه آن، موذنان به گفتن اذان هم آواز می شدند.
غنای محتوی رسانه ای اذان از ناقوس کلیسا و بوق یهودیان:
اذان بر خلاف ناقوس کلیسا، دارای کلمات وجملات معنی دار وتداعی کننده خیرها وسرشار از کشش و جذبه به عالم معناست. روزانه چندین بار مردم به سوی فلاح ورستگاری فردی و اجتماعی فراخوانده می شوند. واین تاثیر تربیتی بسزایی دارد. ولی ناقوس کلیسا حتی اگر از حیث قالب شبیه اذان باشد به حتم به خاطر نداشتن گزاره هیا پیام دار، نمی توانست تاثیر در نفوس اذان را داشته باشد.
جایگاه اذان در اندیشه اسلامی:
الف: جواز بل ترجیح اذان با صدای بلند
با اینکه بلند کردن صدا در مسجد منهی و از علایم آخر الزمان است. ولی به بلند کردن صدای اذان تاکیده شده است. جابر ابن عبدالله انصاری می گوید: در حجه الوداع خدمت رسول الله بودم وقتی پیامبر اعمال واجب حج را تمام کردند برای وداع به خانه کعبه نزدیک شدندحلقه در خانه خدا را گرفتند و با صدای بلند - بطوریکه همه اهل مسجد الحرام و بازاریانی که صدای او را شنیدند اجنماع کردند- فرمودند: ای مردم بشنوید و به آنهایی که در اینجا نیستند برسانید... سپس به بیان حوادث آخر الزمان پرداخت آنگاه سلمان از علائم آن پرسید که رسول الله ص در جواب فرمودند: آنگاه که منکرات د رجامعه شما رواج یابد و در مساجد صدای شما بلند بشود. وانگهی فقها بلند کردن صدا در مسجد را به جز یک مورد مکروه دانسته اند. مورد استثنای فقها بلند کردن صدا برای أذان است. امام صادق می فرماید: هنگام أذان پیامبر اکرم به بلال دستور می دادند : به بالای مسجد برود و با صدا بلند اذان بگوید. امام صادق می فرماید: هنگامی که اذان میگویی، با صدای بلند اذان بگو و صدایت را مخفی مکن چرا که خداوند به میزان کشیدن صدایت تو را پاداش می دهد.
ب: فصاحت و آرامش دهی اذان
بخاطر اهمیت این رسانه است که فصیح بودن و درست گفتن جملات. وقف در آخر جملات با تانی و آرامش، از شرایط رسانه است. قرار دادن دو دست بر گوش هنگام اذان بقول ظریفی، بخاطر آین است که صدا را تا می تواند بکشد البته به گوشش آسیبی نرسد. به عبارت دیگر تا این حد صدا را می توان کشید.
ج: تکرار جملات اذان
حکایت جملات اذان توسط شنونده. در متون دینی مورد تاکید واقع شده است. تا این نغمه و پیام الهی در دل و جان مخاطب به خاطر همنوایی تاثیر بیشتری بگذارد.
۳- اجتماعات در مسجد، رسانه ای چهره به چهره
مسجد بخاطر کانون تجمعات دینی و اجتماعی همواره کارکرد رسانه ای خاص خود را داشته است. در واقع خود اجتمعات در مسجد، خود می تواند یک فعالیت رسانه ای مستقل به حساب آید. مسجد محل گردهم آیی هفتگی در نماز جمعه و روزانه در نماز های جماعات است. این افزون بر تجمعاتی است که بصورت دینی و یا اجتماعی در مساجد رخ می داده است. همیت تجمع موجب آگاهی و اطلاع رسانی عمومی می شد. این تجمعات یک ویژگی خاص داشت که دهان به دهان و چهره به چهره نیز بود. یعنی هرکس خبری که داشت به دیگر منتقل می نمود. شاید تنها در رسانه مسجد است که مخاطبین فقط "مستمع" نیستند بلکه خود "گوینده" خبر نیز هستند. خود این در باور پذیری مخاطب یا مخاطبین به محتوای خبر بسیار موثر است. زیرا خبر توسط یک منبع رسمی اعلان نمی شود که احتمال محافظه کاری یا سانسور داده شود بلکه از یک منبع غیر رسمی اعلان می شود.
بی جهت نیست که متون دینی تاکیر فراوانی برحضور در اجتماعات دینی در مساجد دارند به عنوان نمونه در حدیثى از امام على بن موسى الرضا ع مىخوانیم: "انما جعلت الخطبة یوم الجمعة لان الجمعة مشهد عام، فاراد ان یکون للامیر سبب الى موعظتهم، و ترغیبهم فى الطاعة، و ترهیبهم من المعصیة، و توقیفهم على ما اراد من مصلحة دینهم و دنیاهم، و یخبرهم بما ورد علیهم من الافاق من الاهوال التی لهم فیها المضرة و المنفعة ... و انما جعلت خطبتین لیکون واحدة للثناء على اللَّه و التمجید و التقدیس للَّه عز و جل و الأخرى للحوائج و الاعذار و الانذار و الدعاء و لما یرید ان یعلمهم من امره و نهیه ما فیه الصلاح و الفساد: خطبه، براى این، در روز جمعه تشریع شده است که نماز جمعه، یک برنامه عمومى است، خداوند مىخواهد به امیر مسلمین امکان دهد تا مردم را موعظه کند به اطاعت ترغیب نماید، و از معصیت الهى بترساند و آنها از آنچه مصلحت دین و دنیایشان است آگاه سازد، و اخبار و حوادث مهمى که از نقاط مختلف به او مىرسد و در سود و زیان و سرنوشت آنها مؤثر است به اطلاعشان برساند"
فقیه زمان شناس حضرت امام خمینی ره با درک این حقایق بود که در تحریر الوسیله می فرماید: "مسألة ۹: ینبغی للإمام الخطیب أن یذکر فی ضمن خطبته ما هو من مصالح المسلمین فی دینهم و دنیاهم؛ و یخبرهم بما جرى فی بلاد المسلمین و غیرها من الأحوال التی لهم فیها المضرة أو المنفعة، و ما یحتاج المسلمون إلیه فی المعاش و المعاد، و الأمور السیاسیة و الاقتصادیة مما هی دخیلة فی استقلالهم و کیانهم، و کیفیة معاملتهم مع سائر الملل، و التحذیر عن تدخل الدول الظالمة المستعمرة فی أمورهم سیما السیاسیة و الاقتصادیة المنجر إلى استعمارهم و استثمارهم، و بالجملة الجمعة و خطبتاها من المواقف العظیمة للمسلمین کسائر المواقف العظیمة مثل الحج و المواقف التی فیه و العیدین و غیرها، و مع الأسف أغفل المسلمون عن الوظائف المهمة السیاسیة فیها و فی غیرها من المواقف السیاسیة الإسلامیة" "سزاوار است که خطیب جمعه، در خطبه جمعه از مصالح دینی و دنیایی مسلمین صحبت کند. از آنچه که در بلاد مسلمان و غیر مسلمان از منافع مضرات بر آنها می گذرد، آنچه که مسلمین درمعاد و معاش نیازمند آن هستند، امور سیاسی و اقتصادی که در استقلال و کیان آنها دخیل است، چگونگی تعامل با سایر کشورها، هشدار به دخالت دولت های ستمگر و استعماری د رامور مسلمانان خصوصا در امور سیاسی و اقتصادی ای که منجر استعمار و استثمار مسلمین می شود،خبر دهد. خلاصه نماز جمعه و دوخطبه آن، از جایگاه بلندی در میان مسلمانان بسان حج و مواقف آن ونماز عیدین و... آن برخوردار است. متاسفانه مسلمانان این وظایف سیاسی را چه در نماز جمعه و غیر آن، فراموش کرده اند."
۴- منبررسانه ای گفتاری
پرنمود ترین بخش رسانه ای مسجد، منبر است. سخنرانی های رسمی، وعظ های اخلاقی و اعلان خلافت همه و همه از این رسانه به گوش همگان می رسید. شاید بخاطر پررنگی رسانه ای این بخش از مسجد است که عده ای از پرداختن به مناره و ساختمان مسجد و... چشم پوشی کرده اند!و فقط به رسانه منبر پرداخته اند. در لغت در باره واژه منبر می خوانی: "منبر: محل مرتفع، یرتقیه الخطیب او الواعظ یکلم منه الجمع، سمی به لارتفاعه و کسرت المیم علی التشبیه بالآله، مکان بلندی که واعظ و خطیب از آن بالا میرود و به وعظ و خطابه می پردازد. همچنین مکسور بودن آن به جهت تشبیه است به اسم ابزار."
به روایت دائره المعارف مختصر اسلام، مسجد به طور عام ومنبر به طور خاص محلی بود که اعلان های رسمی داده می شد... ولید(خلیفه اموی) مرگ دو حاکم برجسته را از منبربه اطلاع[عموم] رساند... نتایج جنگ ها در خطبه ها به آگاهی [عموم] می رسید... در دوران فاطمیان وعباسیان نیز اعلان ها، فرمانها، احکام مالیاتی و جز اینها به وسیله فرمانروا در مسجد اصلی اعلان می شد... احکام عزل و نصب صاحب منصبان عالی رتبه نیز از بالای منبر خوانده می شد... مردم بسیاری برای شنیدن اعلام رسمی گرد می آمدند. در طول تاریخ اسلام این رسانه نقش آفرینی فراوانی داشته است. علامه عسگری می نویسد: منبر نقش با اهمیتی در نبردهای بین امام علی ع و معاویه داشت.
نظر به اینکه خطابه در مسجد جنبه رسمی داشت، مخصوص خلفاء و والیان بود. ولی در غیر مسجد هرکس می توانست سخنرانی کند. و نشستن بر منبر در اوایل عهد خلافت مخصوص خلفا بود.
به باور برخی از محققین دیگر، طبقات مختلف مردم براى هر موضوع (اعم از سیاسى یا دینى و اخلاقى و اقتصادى و وعظ و رثاء و تهنیت و حماسه...) از خطبه استفاده مىکردند.
پس از رحلت پیامبر اعظم ص ابوبکر در مسجد النبی بالای منبر رفت و اعلان خلافت نمود. و دو سال بعد عمر نیز با رفتن به فراز منبر ضمن شمردن فضائل سلف خود، خلافت خود را اعلام نمود.
والیان بر همان سیاق خلیفه در پایتخت با مسجد را بطه داشتند. آنها ورود قراردادی خود را به محل ولایت با صعود به منبر... آغاز میکردند.
تشنیع دشمنان حاکم وقت، از بالایم منبر از طرف اموی ها باب مرسوم گشت. از این به بعد بود که خطبه به نام حاکم خواند شد و دعا در حق حاکم رواج یافت.
از آنجا که مسجد یک رسانه رسمی به حساب می آمد اخبار رسمی دولت ها و خلفا نیز از مسجد و منبر اعلان می شد. بخاطر گستره رسانه ای منبر بود که تهدید ها و تشویق ها دولت و بخش نامه های صادره در مسجد اعلان می شد. ابن ابى الحدید باسنادش نقل مىنماید: زیاد در منبر مشغول خطابه بود اهل کوفه سنگ انداختند. قصد کرد خانههایشان را ویران کند و درختان خرما را ببرّد. ایشان را در مسجد جمع کرد تا ایشان را ببرائت از على ع وادار کند. جالب آنکه تکذیب همین دستور نیز بر فراز منبر اعلام می شد. عبد الرّحمن بن سائب انصارى گوید: من هم با خویشاوندان خود در آنجا بودم ... از قصر کسى آمد و گفت: بر گردید- امیر مىگوید امروز مشغولم.
علیرغم کارکرد رسانه ای منبر، منبر هنوز توجه جامعه شناسان را به عنوان یک رسانه عمومی(medium of public communication) جلب نکرده است.
منبر در کلیسا
Pulpit در مسیحیت شبیه منبر می باشد. ولی در حقیقت، نمونه مشابه و شناخته شده منبر همان Ambo می باشد. که میز مخصوص قرائت کتاب مقدس و یا سکوی خطابه در کلیساهای قرون میانه می باشد. وهمچون تخت اسقف اعظم در کلیساهای روم باستان بود. در میزهای کلیساهای قبطی سادگی موجود در ساخت منبر ها نیز به چشم می خورد. قسمتی به صورت مثلث قائم الزاویه پله داری درگوشه دیوار دیوار قرار داشت. اما منبری قبل ازاوایل قرن نهم به جای مانده است. بنابرین نمی توان گفت که ارتباط دقیقی میان ساخت منبر در میان مسلمانان و نوع مشابه آن در مسیحیت وجود داشته است.
تشریفات رسانه منبر
در قرن پنجم وششم وعظ، منصب مهمب شد و مورد توجه عوام وخواص گردید. علمای و فقهای طراز اول عالم اسلام بدان مباهات می ورزیدند. و لقب "واعظ" یکی از القاب شریف به شمار می رفت.
خطبا دارای تشریفات خاص و نیز لباس ویژه ای بودند. "خطیب در ممالک بنی العباس، لباس و عمامه سیاه به طراززر وطلیسان مشکی می پوشید وشمشیر می آویخت. وپیشاپیش او دو علم سیاه می بردند. ویکی هم که تازیانه ای موسوم به فرقعه در دست داشت، جلو می رفت. وگاهی هم یکی از موذنان شمشیر خطیب را همراه می برد. وقتی که نزدیک منبر میرسید، آن را حمایل می کرد وخطیب د رهر یک از پله های منبر، پاشنه شمشیر را برای اعلام به شروع[سخنرانی] سخت می کوفت... موذنان به گفتن اذان هم آواز می شدند و...در بعضی از اقالیم رسم خطبا با آنچه گذشت، مختصر تفاوتی داشت. خطبای خراسان فقط دراعه می پوشیدند و درموقع صعود[به منبر] بر شنوندگان سلام نمی دادند"
"چنانکه سیره پیغمبر بود، درمجالس خود به دو زانو می نشستند ودست های خود را به روی زانو به حال تشهد می گذاشتند. یا آنکه زانو را بر آورده و دست ها را حلقه وار به زانو می افکندند. وار چار زانو نشستن که رسم و آئین جباران بود، اجتناب داشتند... اولین کس از صوفیان که هنگام وعظ وبیان معارف بر کرسی نشست، یحیی بن معاذ رازی بود."
وعاظ قرن ششم بطور تحقیق، تشریفاتی داشتند ودرپیش منبر آنان کرسی هایی نهاده می شد. قاریان مخصوص بر فراز آن پیش از شروع وعظ به تلاوت قرآن هماهنگ می گردیدند. و پس از آن وعاظ به تفسیر یکی از آیات به فراخور دانش خود می پرداختند.
منبر رسانه پاسخگو
استاد فروزانفر می نویسد: در قرن ششم در میان وعظ، برگه هایی از سوال را مردم به واعظ می دادند. و واعظان هم همان دم یا در پایان وعظ، پاسخ می دادند.
منبر رسانه ای معنوی
صرف نظر ازکاربرد ظاهری رسانه ای منبر که د رمکان مرتفع و بلند است. یک تاثیر معنوی نیز داشت زیرا خواندن خطابه و وعظ، نمادی روحانی ومعنوی ومورد توجه بزرگان اسلام بوده است. شاید این فرمایش رسول الله ص اشاره به همین مقام بلند معنوی باشد که وقتی بر فراز منبری که بر ایشان ساخته بودند، رفتند، فرمودند: این منبر من بر ترعه ای از از ترعه های بهشت قرار دارد. وپایه های آن در بهشت استوار است.
هنرمندان اسلامی برای تجلی دادن معنویت وقداست حاکم به منابر، دست به نقش ونگار های دینی زدند. البته هیچ گاه از حریم شریعت در این را ه فاصله نگرفتند. زیرا هدفی که از این رسانه دنبال می شد القای پیام دینی است و نباید در این راه دست به ابزار هنری غیر دینی زد.
انتخاب پله منابر بر مبنای اعدا، توجیه نماد داشته و برگرفته ازمعارف اسلامی بوده است. مثلا انتخاب عدد هفت به لحاظ نمادین هفت آسمان وهفت زمین و عدد نه منایه از عرش اعلی است، که فلک نهم می باشد.
طرح هایی که در منابر به کار می رفت، عموما اشکال هندسی بود که در داخل آنها نقوش اسلیمی و اشکال نباتی نیز به کار می رفت. هنرمندان اسلامی به این عنایت داشتند که در منابر از تصویرگری و چهره نگاری بپرهیزند.
شیوه های اطلاع رسانی رسانه منبر
۱- خستگی آور نباشد
عبدالله بن مسعود که خود ا زچهره های عملی یاران پیامبر بود در باره نحوه وعظ پیامبر می فرماید: "کان رسول الله یتخولنا بالموعظه فی الایام کراهه السئامه علینا" رسول الله از آن روی که مبادا ما شنوندگان خسته و ملول شویم، تنها برخی روزها ما را موعظه میکردند. ابن عباس با پیروی از این رهنمود رسول الله ص مجلس موعظه ای داشت که روز های پنجشنبه هر هفته برگزار مینمود.با اینکه برخی به او پیشنهاد داند تا آن را همه روزه برپا کند او ضمن امتناع از پذیرش پاسخ داد: می ترسم این کار مایه خستگی شما شود. من نیز ماند رسول الله شما را بطور همیشگی و پیوسته موعظه نخواهم کرد. زیرا پیامبر از ترس اینکه مبادا ما خسته شویم، هر روز ما را موعظه نمی نمود.
کتاب معالم القربه از بخاری و او نیز از ابن مسعود نقل می کند که مردی به رسول خدا گفت: من بخاطر ضعف وناتوانی، به نماز جماعت فلانی حاضر نمی شوم زیرا او نماز را طولانی برگزار میکند. پیامبر در این باره سخنرانی فرمود که من هرگز او را درحال سخنرانی این چنین خشمگین ندیده بودم. برخی از شما مردم را گریزان می سازید. بایستی از طولانی کردن نماز بپرهیزید. چه در نمازجماعت افراد ناتوان، بزرگ سال و نیز کسانی که کار و مشغله دارند، یافت می شود.
با یاری از احادیث دیگر معلوم میشود که موارد ملال آور و موجبات گریزان ساز از مسجد، منحصر در نماز جماعت طولانی نیست بلکه جلسات پی درپی مذهبی نیز ممکن است بار منفی داشته باشد. پس هرچه که موجب گریز از مسجد و حتی خستگی مخاطبان این رسانه عمومی میشود، از منظر خاتم الانبیاء، محکوم و مطرود است. ویکی از علل گریز جوانان از مساجد را باید در این موارد جستجو کرد.
۲- آسان گیری
و ایشان به مسلمانان عرصه تبلیغ چنین سفارش داشتند: "یسروا ولاتعسروا وبشروا ولا تنفروا" آسان بگیرید، سخت گیر نباشید. وبشارت دهید و مردم را گریزان نسازید.
۳- منبر، رسانه اوقات فراغت
کتب سیره بر این گواه اند که جلسات سخنرانی در مساجد پس از نماز صبح وشام بیش از دیگر نماز ها بود. زیرا در وقت ظهرو عصر بیشتر مردم مدینه به کارهای کشاورزی و دامپروری و... خود می رسیدند. بامدادان و شمگاهان بهتری فرصت برای تبیین احکام و عقاید اسلامی بود. با توجه به این سنت اسلامی، در تابستان و ایام فراغت و تعطیلی باید مساجد فعال تر بشود.
۴- تبیلغ با ادبیات مخاطبین
امام صادق می فرماید "ما کلم رسول الله العباد بکنه عقله وقال رسول الله ص: انا معاشر الانبیاء أمرنا أن تکلم علی قدر عقولهم" پیامبر ص با مردم هیچگاه به عمق اندیشه و خرد خویش سخن نگفت. او خود فرمود: ما پیامبران موظفیم تا به فراخور عقل مردم سخن بگوییم.
آن حضرت دیگران را نیز به این امر مهم در عرصه تبلیغ اشاره میکردند. ابن عباس از حضرت پرسید: آیا می توانیم آنچه از شما می شنویم را برای دیگران نقل کنیم؟ پیامبر پاسخ دادند: آری! جز اینکه سخن با گروهی در میان بگذارید که خردشان توان فهم آن را نداشته باشد. و با این کار گمراهی عده ای شوید.
ویژگی های رسانه مسجد
هرچند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفته امروزی، نقش تبلیغی مساجد اهمیت قبلی خود را از دست داده است، ولی به دلیل پراکندگی مساجد درجوامع اسلامی وگسترش آنها در تمام نقاط شهری ورستایی از یک سو، و از سوی دیگر حرمت، قداست و معنویت خاصی که این مکان مقدس نزد مخاطبینش دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خود را نسبت به کارکرد تبلیغی همچنان حفظ نماید. باتوجه به گستردگی رسانه های دیجیتال و... که بیشتر اطلاعات را وارونه و خلاف واقع نشان میدهند تا به مطامع خود دست یازند، باید در توسعه این کارکرد مساجد کوشید. چرا که آنچه مخاطبین از این رسانه مقدس میگیرند، برای شان قابل باور است.
بر اساس آمار سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۷۵ از میان مکان های مذهبی موجود در کشور، مساجد با ۷۳ درصد بیشترین رقم را به خود اختصاص داده است. و در شهرتهران، از کل ۶۲۴۵ مرد مکان مذهبی، ۴۴۹۱ موردش مسجد است.
لازمه حفظ این اطمینان مخاطبین به این رسانه قدسی، وابسته نکردن آن به احزاب و گروههای خاص سیاسی، پرهیز واعظان از غیر واقع جلوه دادن حقایق ومهمتر از همه روزآمد بودن اطلاعات واعظان( وهمه دست اندکاران تیلیغی مسجد مثل گروه روزنامه دیواری و...) است. آن قوت است که این رسانه سنتی همچنان استوارتر به وظیفه خود در آگاهی بخشیدن درست به مخاطبانش عمل خواهد نمود.
۱- تقدم تاریخی رسانه مسجد:
اگر ساخت مسجد یعنی کعبه را به زمان آدم ع برگردانیم، سابقه تاریخی وجود مسجد هم زاد با تاریخ بشر است. این حقیقت تاریخی در آیات قرانی نیز موردتایید قرار گرفته است. إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمینَ نخستین خانهاى که براى مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکّه است، که پر برکت، و مایه هدایت جهانیان است. در آیه فوق قرآن مىگوید اگر کعبه بعنوان قبله مسلمانان انتخاب شده است، جاى تعجب نیست، زیرا این نخستین خانه توحید است، و باسابقهترین معبدى است که در روى زمین وجود دارد، هیچ مرکزى پیش از آن مرکز نیایش و پرستش پروردگار نبوده، خانهاى است که براى مردم و بسود جامعه بشریت در نقطهاى که مرکز اجتماع و محلى پربرکت است ساخته شده است. تاریخ و منابع اسلامى هم به ما مىگوید که خانه کعبه بدست آدم ع ساخته شد و سپس در طوفان نوح آسیب دید و به وسیله ابراهیم خلیل تجدید بنا شد.
لیک نمود کارکرد رسانه ای آن را از زمان ابراهیم ع می توان در روایات نشانه گرفت. در روایتى در تفسیر"على بن ابراهیم" مىخوانیم هنگامى که ابراهیم دستورى اعلان حج را دریافت نمود، عرض کرد خداوندا، صداى من به گوش مردم نمىرسد! خدا به او فرمود: علیک الاذان و على البلاغ! تو اعلام کن و من به گوش آنها مىرسانم! ابراهیم بر محل "مقام" برآمد، و انگشت در گوش گذارد و رو به سوى شرق و غرب کرد و صدا زد: ایها الناس کتب علیکم الحج الى البیت العتیق فاجیبوا ربکم، اى مردم حج خانه کعبه بر شما نوشته شده، دعوت پروردگارتان را اجابت کنید. و خداوند صداى او را به گوش همگان حتى کسانى که در پشت پدران و رحم مادران بودند رسانید، و آنها در پاسخ گفتند: لبیک اللهم لبیک...!
نکته مهم آنکه خود تقدم تاریخی در نگاه قرآنی قابل تجلیل است. با این رویکرد، مسجد همچنان رسانه برتر خواهد بود. زیرا در آیه ۹۶ آل عمران، نخستین فضیلتى که براى خانه کعبه ذکر شد، همان سابقه ممتد و طولانى آن است.
۲- مسجد رسانه ای گوینده و شنونده:
در بخش ابزار های تبلیغی مسجد گفتیم که خود اجتمعات در مسجد، می تواند یک فعالیت رسانه ای مستقل به حساب آید. مسجد افزون بر تجمعاتی است که بصورت دینی و یا اجتماعی در مساجد رخ می دهد، محل گردهم آیی هفتگی در نماز جمعه و روزانه در نماز های جماعات است. همواره تجمع موجب آگاهی و اطلاع رسانی عمومی می شد. از ویژگی های تجمعات، این است که دهان به دهان و چهره به چهره است. یعنی هرکس خبری که داشت به دیگر منتقل می نمود. شاید تنها در رسانه مسجد است که مخاطبین فقط "مستمع" نیستند بلکه خود "گوینده" خبر نیز هستند. خود این در باور پذیری مخاطب یا مخاطبین به محتوای خبر بسیار موثر است. زیرا خبر توسط یک منبع رسمی اعلان نمی شود که احتمال محافظه کاری یا سانسور داده شود بلکه از یک منبع غیر رسمی اعلان می شود.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در این باره می فرماید: عرصه حضور روحانیت، مسجد و منبر و مواجهه رو در رو با مردم است و روحانیت نباید از این عرصه جدا شود.
۳- رسانه مسجد، موجب جذب و ادغام و تاثیر
یکپارچگی و همطرازی و نیز دسته جمعی بودن آنچنان در مسجد حاکم است که دائر المعارف بریتانیکا در تعریف مسجد از آن کمک می گیرد. و به جهت برجسته بودن این ویژگی مسجد، نتوانسته است از آن غمض نظر کند. "مسجد واژه ای عربی است. در اسلام محل نماز و دعا و محل عبادت است. آن هم به منزله مرکز عبادت دسته جمعی که در آن همه بطور یکسان در برابر خداوند قرار می گیرند"
همگرائی، موجب جذب افراد می شود و از این مرحله فراتر باعث ادغام و عضویت دیگران نیز می گردد. پس از این مرحله است که تاثیر این رسانه چندان برابر فزونی می یابد. سه مرحله"جذب"، "ادغام" و "تاثیر" در رسانه مسجد به تمام معنا متبلور است. افراد با شرکت در مناسک جمعی، عقاید مذهبی خود را درونی شده یافته ودر مراسم، حس همبستگی، [شکل]گروهی وارتقاء می یابد. لذا شاید تنها رسانه مسجد است که به معنای واقعی کلمه، "رسانه جمعی" است. اصولا تمام وسایل ارتباط جمعی، نوعی ارتباط غیر حضوری با مخاطب برقرار می کنند. این ارتباط غیر حضوری علیرغم جذابیت های فراوانش، حالت تصنعی داشته ولزوما دارای ارتباط عمیق با مخاطبان نیست.
تاکید اسلام بر جماعت، تنها در جستجوی احوال دیگر مسلمانان و ... خلاصه نمی شود. بلکه خود این رفتار جمعی در شکل دهی به رفتار فردی خود جمع و نیز ترغیب دیگران به عضویت در جمع کمک می کند. که خود این بهترین راه ارتباطی با مخاطب ونیز موثرترین ابزار برای نفوذ - نه تنها در فکر و قلب که- در رفتار نیز هست. نفوذ در قلب ها به مراتب، اقتداری افزون تر از نفوذ در افکار می سازد. رسانه های مورد تاکید در فرهنگ اسلامی که مسجد، واعظ، منبر واذان، نمونه مهمی از آن است، بر محور این نکته می گردد که در این مدل رسانه ای ارتباط انسان با انسان، تماس حضوری است. و این شیوه ارتباطی، در تسخیر افکار خصوصا تصرف قلبها به مراتب موثر است.
شاید راز اقامه هر رکعت نماز د رمسجدجامع معادل ۱۰۰ رکعت و در مسجد محله معادل ۲۵ و در مسجد بازار معادل ۱۲ رکعت ذکر شده است در نوع رسانه ای و کارکد اینها و منبع موثق و جامع الاطراف بودن اینها دارد زیرا در نسجد محله فقط اخبار محل و در مسجد بازار فقط اخباری تجاری بیان می شود. ونوع مردمی که به این مساجد می آید طیف خاص است یعنی در مسجد محله معمولا اهالی این مسجد و در مسجد بازار اهل بازار. اما این مسجد جامع است که هم همه نوع مردم در آن حضور دارند و لذا هرگونه اخباری در باره همه مناطق گزارش داده میشود.
۴- مسجد رسانه خودی
رسانه مسجد به خاطر عدم وابستگی به طاغوت و به تعبیری غیر انتفاعی بودن و نیز انتسابش به خدای متعال، همواره از قداست برخوردار بوده اند. همه این مولفه ها در باوراندان مسجد به عنوان رسانه خودی، بسیار موثر بوده است. به قول پروفسور حمید مولانا استاد برجسته علم ارتباطات،" در مردم شناسی ارتباطی ایران، مسجد یک واژه و جایگاه خودی است. در حالی که روزنامه و مطبوعات، اغلب یک پدیده غیر خودی را در بین مردم به وجود آورده اند." لذاست اعتماد عمومی به این رسانه در طول تاریخ اسلام بیش از اعتماد به هر رسانه دیگر بوده است. این حقیقت در نهضت انقلابی اسلامی ایران کاملا متجلی بود. استاد مولانا در این باره نیز می نویسد:"در طول تاریخ اسلامی ایران، مساجد یکی از مهمترین مراکز ارتباطات همگانی بوده است. در تاریخ اجتماعی و در فرهنگ ایران، مسجد، بزرگترین، متنفذترین و مردمی ترین رسانه جمعی وکلامی بوده است. مسجد در طول تاریخ تمدن اسلامی توانست برای نخستین بار، اطلاعات شفاهی و قلمی بشریت را به صورت یک واحد اطلاعاتی، علمی، فرهنگی ودینی به مردم عرضه کند."
مسجد غیر گروهی و سازمانی( سازمان به معنای مصطلح) است. به دلیل غیر سازمانی بودن، به شدت مردمی است. وامکان تسلط دیکتاتورها به آن به حداقل می رسد. در عین غیر سازمانی بودن، تشکیلاتی ومنظم است. ومخاطبان با هم مرتبط اند.
۵- مسجد رسانه اطلاع رسانی صرف نیست
در تمام نظریه ای ارتباطی، رسانه جمعی، وظیفه اطلاع رسانی و ارسال پیام داشته اند. در این بینش می بایست افکار عمومی به سمتی خاص که نهاد های سیاسی وحکومت های قدرت مند دنیا طالبند، سوق داده شود و رفتار جمعی بر اساس الگوهایی که ارائه می شود، شکل گیرد. و دریافت ثبات اجتماعی در راستای اهداف سرمایه داری جهانی حفظ گردد.
در تمام نظریه ای ارتباطی، رسانه جمعی، وظیفه اطلاع رسانی و ارسال پیام داشته اند. در این بینش می بایست افکار عمومی به سمتی خاص که نهاد های سیاسی وحکومت های قدرت مند دنیا طالبند، سوق داده شود و رفتار جمعی بر اساس الگوهایی که ارائه می شود، شکل گیرد. و دریافت ثبات اجتماعی در راستای اهداف سرمایه داری جهانی حفظ گردد.
بدیهی است در این نظریه انسان یک ابزار بیش نیست. ولی دیدگاه رسانه ای اسلامی، انسان را نه تنها به عنوان مخاطبی که پیامی به اطلاع او می رسد، می نگرد، بلکه به منزله مخاطبی می داند که آگاهی به او- به ویژه تعالیش- همواره مورد توجه است. میان تعالی و آموزش و تربیت انسان، تا بدست گرفتن افکارعمومی، تفاوت است. لذا در مسجد اخباری که بزه کاری اجتماعی را بالا ببرد، یا آبروی فردی ریخته شود و یا موجب نشر فساد در جامعه بشود و... هیچگاه مطرح نمی شود. همانچیزی که متاسفانه در رسانه های امروزه رعایت نمی شود. لذا کارشناسان علوم تربیتی از تماس بیش از حد کودکان با تلویزیون، رادیو و ماهواره، پرهیز می دارند. زیرا این رسانه های بجای سالم سازی جامعه هرگونه بی بندباری و رفتار های غیر اخلاقی در به ادعای اطلاع رسانی، ترویج می دهند.
۶- مسجد رسانه ای همه جانبه
مسجد تنها یک رسانه شنیداری نیست، بلکه خود معماری، اعمال دینی و اهل مسجد نیز خود در تبلیغ مفاهیم دینی موثر اند. لذا باید مسجد را اعم از یک رسانه سمعی و حتی بصری دید. زیرا آنچه مخاطب می شنود ویا می بیند یک حالت تصنعی و بازیگری ندارد. بلکه یک حقیتی از برخاسته از دل مومنین! واین در تاثیر گذاری بر مخاطبین و وباوراندن آنها به مفاهیم مورد تبیلغ مسجد، اثر بخش تر است.
در بخش ابزارهای تبلیغی مسجد گفتیم که مناره مسجد و اذان آن، ساختمان مسجد، منبر و وعظ آن و... همه یک رسانه اند در انتقال پیام معنوی. ولی دیگر ساختمان، و... رسانه های امروزی این توان را ندارند. در بخش ابزار های رسانه ای مسجد به تفصیل در این باره سخن راندیم.
۷- مسجد، رسانه تصویری
در طول تاریخ از مسجد تنها به عنوان "رسانه شنیداری"، بهره نمی بردند. بلکه گاه این رسانه را به "رسانه سمعی و بصری" نیز مبدل میکردند. تا اثر بخشی بیشتری داشته باشد. هنگامی که عثمان به وسیله مخالفان خلافتش به قتل رسید، معاویه که حاکم از طرف عثمان در شام بود برای آنکه علی ع را به دست داشتن در قتل عثمان متهم کند، پیراهن خون آلود عثمان را در کنار منبر مسجد دمشق آویخت. آنگاه مدعی شد که انتقام خون عثمان بر عهده اوست. در همین راستا تنبیه مجرمین نیز هر از گاهی در مسجد انجام می گرفت. گاه لعن ونفرین به اصحاب پیامبرص را بر دیوار مساجد بغداد می نوشتند.
پیامبر اکرم ص برای تبیین اهمیت حقوق الناس، افزون بر بیانات گهربارش، به صورت دیداری نیز اهمیت آن را در مسجد به مردم گوشزد نمود. حضرت در واخر عمر شریف در مسجد فرمود: آنکه او را بر من حقّى باشد بپا خیزد و قصاص بکند! چون قصاص در دنیا محبوبتر است بمن از قصاص آخرت. سوادة بن قیس پیش آمده و گفت: پدرو مادرم به فدایت! روزی که از طایف مىآمدى و من به استقبال آمدم در حالیکه شما سوار ناقه "غضباء" بودى و در دست مبرکتان "قضیب ممشوق". همانکه خواستى ناقه را بزنى، تازیانه به بدن من اصابت کرد. پیامبر ص فرمود: معاذ اللّه ان اکون تعمّدت به خدا پناه میبرم از اینکه این را عمدی کرده باشم. سپس به بلال فرمود که از منزل فاطمه س همان قضیب ممشوق را بیاورد. بلال در بیرون مسجد ندا می زد: کیست آنکه قصاص بدهد قبل از قیامت! اینست پیامبر اکرم قصاص مىدهد از خویش. به در فاطمه آمد و قضیب ممشوق را خواست. و آن را بمحضر پیغمبر ص آورد. حضرت، آن مرد را فراخواند. سوادة بن قیس از پیامبر ص خواست که پیراهنش را کنار بزند. هماندم شیخ گفت: یا رسول اللّه اذن فرما از شکمت ببوسم. لب به شکم پیغمبر نهاده گفت پناه مىبرم بموضع قصاص از شکم پیامبر ص از آتش جهنّم. پیامبر ص دوباره فرمود: یا سواده مىبخشى یا قصاص میکنى سواده گفت مىبخشم یا رسول اللّه پیغمبر ص گفت خدایا سواده را ببخش چنانکه از پیامبرت بخشید.
حسن ختام این بخش، حدیثی گرانسنگ از مولود و شهید مسجد، حضرت علی ع است که به کارکرد رسانه ای مسجد اشاره دارد. "کسی که به مسجد برود به یکی از این هشت چیز دست می یابد: ۱- دوستی که در راه خدا از او استفاده می کند، ۲- دانشی که برای او آموزنده باشد، ۳- آیه ای از آیات را فرامی گیرد، ۴- کلمه ای می شنود که موجب هدایت می گردد، ۵- رحمتی به او می رسد، ۶- کلمه ای فرامی گیرد که او را از شک باز می دارد، ۷و۸- گناهی را به دلیل ترس یا شرم ترک می کند.
این حدیث به امتیازات رسانه مسجد به نیکی اشاره دارد. برخی از این موارد بر شنیداری بودن این رسانه ومورد آخر نیز به تاثیر رفتار جمعی و بصری بودن این رسانه تاکید دارد.
مساجد رسانه عمومی- تخصصی
ساخت مساجد تخصصی
تصور ابتدایی از مسجد غیر تخصصی بودن آن را می رساند لیکن عمومی بودن در مقابل انحصاری بودن است نه تخصصی بودن. امروزه در عین داشتن رسانه های بین المللی، برخی از رسانه ها در صدد اطلاع رسانی خاص بر آمده اند. مثلا برخی اخبار آذری زبان ها، برخی اخبار بازار تجارت و برخی.... را عرضه می کنند.
ساخت مساجد تخصصی مثل مسجد بازار، مسجد محله یا مسجد اقوام خاص مثل مسجد زنجانی های مقیم مرکز و... در راستای نیل به این هدف بوده است که مساجد بتوانند نقش رسانه تخصصی را بازی نماید. این در کنار مساجد جامعی است که نقش اخبار عام را دارد امروزه نیز در رسانه های جهان از این رویکرد عمومی و تخصصی بهره میگیرند. در کنار داشتن اخبار عمومی ساعاتی را نیز برای اخبار تخصصی مثل اقتصادی، مذهبی و... اختصاص می دهند. تا مخاطبان خاص خود رانیز از دست ندهند.
در گذشته مساجدی در کنار مدارس ساخته می شد تا دانش آموخته گان، در مساجد از اخبار تخصص خود بهره مند گردند. و یا و یا در بازار مسجدی عمران می کردند که مثلا در آن به یاد گیری فقه التجاره، ممارست داشتند. ساخت مسجد محله برای اطلاع یابی و خبر رسانی در حوزه حوادث محله و بررسی مشکلات آن از این قبیل بوده است. عده ای غیر بومی یک شهر نیز برای حفظ اتحاد خود و نیز خبر یابی و خبر رسانی درباره همدیگر اقدام به ساخت مساجد محله ای میکردند.
هرچند عده ای از تعلق مسجد به گروه خاص مثل مسجد کرمانی ها گله مند ند و معتقدند" مثلا د ر برخی محلات تهران می گویند این مسجد کرمانی هاست. این مطلب اثر دافعه خودش را دارد." لیک به عقیده نگارنده این تخصص گرائی در عین عمومی بودن است. یعنی این به آن معنا نیست که به مسجد بازار، افراد غیر بازاری حق ورود ندارند. بلکه در راستای تشویق اهل بازار به حضور در آن مسجد برای کسب اخبار تخصصی حوزه تجارت بوده است.
کارکرد تخصصی مساجد همره با کارکرد عمومی
مسجد بیت عتیق و آزادی است که جز خدا مالکی ندارد. و لذا انحصاری نیست. لیک این را نباید با تخصصی کردن کارکرد مساجد، خلط نمود. از ابتدای تاریخ اسلام مساجد رد عین عمومی بودن، از فعالیت تخصصی آموزشی، سیاسی، نظامی و حتی برنامه های ویژه زنان، بی بهره نبوده است. رسانه های امروزی که در عین عمومی و سهل الوصل برای همه بودن از تخصصی بودن هم بی بهره نبوده و دارای برنامه های خاص کودکان، علمی، تفریحی و.... هستند.
در عصر رسالت، بحث های آموزشی در مسجد، به عنوان رسانه آموزشی، انجام می گرفت. "اصولا معنای فنی مدارس تا قرن چهارم هج شناخته شده نبود"
در متون دینی می خوانیم که گاهی افراد سوال می پرسیدند و لی اهل بیت ع برای نشر پاسخ به همگان، به پرسشگر به تنهای جواب را نداده بلکه ندا می دادند تا همه در مسجد حاضر شده و از پاسخ آن مطلع گردند. کسى به آن حضرت علی ع گفت: یا امیر المؤمنین! پروردگار را براى ما طورى توصیف کن که گویا او را با چشم خود مىبینیم! امام ع از این سخن به خشم آمد و مردم را در مسجد جمع کرد و در ضمن سخنان خویش که معروف به خطبه اشباح است فرموده: آنچه را قرآن از اوصاف خدا بیان کرده از آن پیروى کن و از نور هدایت آن کسب نور نما و آنچه شیطان به فکر تو مىآورد و در قرآن و کلام رسول و امامان نیست علم آنرا به خدا واگذار. بدانکه راسخون در علم کسانى هستند که اقرار به جهل، آنها را از ورود به عالم غیب کفایت کرده است و خدا اعتراف به جهل آنها را، رسوخ در علم نامیده است. و اعلم انّ الراسخین فى العلم هم الذین اغناهم عن اقتحام السّدد المضروبة دون الغیوب، الاقرار بجملة ما جهلوا تفسیره من الغیب المحجوب... و سمّى ترکهم التعّمق... رسوخا.
در کنار این اطلاع رسانی تخصصی آنجا که ضرورت بود باید در مسجد پیش دید همگان قرار میگرفت تا موجب تنویر افکار عمومی گردد. امام در نامه ای به مالک اشتر، دستور می دهد که در صورت حدوث خطائی، جهت زدودن تشوش خاطر عموم، در حضور مردم در مسجد حاضر شده و ضمن اعتراف به خطا از مردم پوزش بطلبد. دراین نامه می خوانیم: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم این فرمانى است که بنده خدا على، امیر المؤمنین، به مالک پسر حارث نخعى معروف به اشتر عطا میکند و بموجب آن فرماندارى کشور مصر و خزانه خراج آن را بدو مىسپارد و نیز اختیارات سپاه اسلام را که در آنجا متمرکزند تحت فرمان او مىگذار ... اگر روزى در طىّ انجام وظیفه باشتباه پاى از حدود حق بیرون گذارى و ملّت مصر از لغزش تو آگاه شوند، بر خطاى خود اعتراف کن و در مسجد صلاى عام در دم و بىپروا از جامعه پوزش خواه!
تعامل رسانه های دیگر با مسجد
ابزار های اطلاع رسانی، برای دست یابی به اعتماد مخاطبان و اقبال آنان به هر وسیله ای دست می یازند. اما یکی از بهترین راه های جذب اعتماد عمومی، وابسته سازی این رسانه ها به مساجد است. مسجد به خاطر داشتن شاخصه های خاص، همواره مقبول مسلمانان بوده است. لذا در حوادث اجتماعی مسلمانان، اقبال عمومی مردم به مسجد، برای درک حقیقت ماجرا را بیشتر می بینیم. در نهضت های اسلامی علیه استکبار، علیرغم شبکه های اطلاع رسانی دیگر، مسلمین اخبار خود را از مساجد می گرفتند. این همه اعتماد به مسجد، ناشی از قداست، خودی بودن، سابقه تاریخی خوش در اطلاع رسانی است. لذا صاحب نظران علم ارتباطات مثل پروفسور مولانا، بر تهیه و شر مطبوعات از مساجد، تاکید دارند. زیرا مطبوعاتی که از جریده ای که از کانون قداست، خودی و خوش سابقه در عرصه اطلاع رسانی، صادر شود، کاملا مورد اقبال جامعه است.
اسلام در کنار مسجد، استفاده از وسایل نوین رسانه ای مثل روزنامه وجراید، رادیو و تلویزیون، آمفی تئاتر و... را نیز نفی نمی کند.اتقاقا پروفسور حمید مولانا بر این باور است که اینها باید درکنار مسجد باشد.
زیرا مخاطبی که مسجد را محل نیایش یا آرامش روحی خود برگزیده است، آن را کانون هدایت انسان می شمارد. واین تلقی از مسجد، بی شک نسبت به دیگر ابزار تبلیغی که در کنار مسجد و همراه با مسجد باشد، نیز خواهد بود. و آنوقت است که تاثیر آنها بر مخاطب بیشتر از خواهد بود.
بسنده کردن به وسایل تبلیغی سنتی، کازم ولی کافی نیست زیرا اگر همه ابزار های تبلیغی از آن مسجد باشد، تاثیر گذاری شان بیشتر خواهد بود. واین، خود رسانه ها را در رسیدن به اهداف شان یاری خواهد نمود.
میزان موفقیت کارکرد وسایل ارتباط جمعی، متوقف بر مقدار موفقیت آنها در برقراری ارتباط با انسان هاست. این مهم، تنها با قالب های نوین و جذاب مثمر نخواهد بود. بلکه محتوای پیام نیز در این باره نقشی بسزا دارد. واکنش رفتار جمعی انسانهای یک جامعه در برابر پیامی که به او می رسد، به خوبی نشان می دهد که مرکز ارسال پیام و ابزار ارسال آن پیام، چه اندازه در القای پیامشان موفق بوده اند. با نیم نگاه مقایسه ای، به پیشینه موفقیت رسانه مسجد و دیگر رسانه ها، این را در می یابیم که با وجود پیشرفته گی رسانه های دیگر نسبت به مسجد، این کانون الهی در پیام رسانی به مخاطبین موفق تر از آنها بوده است. سالیان متمادی غرب در ایران کوشید با ارسال پیام و القای فرهنگ مطلوبش، و با گسترش مراکز مطبوعاتی، سینمائی، انجمن ها و محفلهای متعدد ارتباطی به سلطه خویش همچنان ادامه دهد. ولی دیدم که د رانقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ پایگاه های ارتباطی مورد تاکید انقلاب، مساجد و تشکل های مذهبی توانستند با وجود برخورداریشان از شکل سنتی در ارسال پیام به سرعت بر رسانه های ارتباط جمعی پیشرفته غرب در ایران، فایق آمده و واکنشی خلاف آنچه آنها انتظار داشتند، از خود نشان دهند.
دردنیای امروز که همه رسانه ها تحت کنترل صهیونیسم و باندهای قدرت سیاسی اقتصادی است، ضرورت حفظ کارکرد رسانه ای مساجد به عنوان مکان های مردمی و آزاد، جدیت چند برابر می یابد. زیرا تنها این رسانه است که می تواند صدای مستضعفین را فریاد بزند. حفظ کارکرد رسانه های مسجد، اکتفا به روشهای گذشته نیست، بلکه با مسجد یکردن رسانه های مدرن نیز می توان به این اهداف نایل آمد.
آنوقت اهمیت تقویت این رسانه عمومی اهمیت بیش از گذشته پیدا می کند که امروزه رسانه های قدرتمند به رقابت با مسجد آمده اند. اگر مساجد دیروز به این وظیفه اطلاع رسانی و تبیلغ مشغول بودند، رقبایی نبود که جوانان را جذب خود و گریزان از مسجد سازد. ولی کنون، باید مسجد را در توانمند سازی رسانه ای، پرنفوذ تر آز آنها کنیم.
باید مواظب شد که در کشور اسلامی، رسانه های مدرن، رقیب در عرض مسجد نبشند بلکه یار مسجد و در طول آن قرار بگیرند. زیرا رفتار آنها اگر از کارکرد رسانه ای مسجد بکاهد مصداق "منع مساجد" خواهدبود. منع نمودن مساجد از ذکر نام نامى حق تعالى به دو روش می باشد: اول اینکه با قهر و سلطه مومنین را از دخول در مساجد، منع مینمایند. دوم آنکه به سبب برخی کار ها و مؤسسات غیر دینی، که بخار جذابیت هایی که دارند، مردم را از ورود در مساجد، باز می دارند. هرچند با نگاه ابتدایی "منع از مساجد" شامل دسته دوم نمی شود، "لکن به تدبر و تأمل شخص عاقل و فطن دریابد که اینگونه امور هم مدخلیت خواهد داشت در منع از مساجد نسبت به اشخاص ضعیف الایمان". البته باید دانست که آیه هر چند هم، شأن نزول خاصى داشته باشد، در مقام بیان یک حکم کلى است و در مورد تمام افراد و یا گروههایى است که مردم را از رفتن به مساجد و انجام عبادات به هر دلیل منع کنند و باعث ویرانى مساجد شوند. و ما در تاریخ نمونههایى از آن را دیدهایم که گاهى به خاطر اغراض سیاسى، مساجد را بستهاند و یا گروه خاصى را از ورود به آن منع کردهاند. یادمان باشد که خرابى مسجد تنها با بیل و کلنگ نیست، بلکه هر برنامهاى که از رونق مسجد بکاهد، تلاش در خرابى آن است.
رسانه های مسجدی، مقبول جامعه
مسجد بخاطر دارا بودن ویژگی های خاص، بر دلهای مردم حکمرانی می کند. بخاطر قداستی که دارد، در بین مردم، به صدق بیان شهرت یافته است، بخاطر وابسته نبودن به دولت و احزاب، یک رسانه مردمی و به عبارت دیگر خودی است. و بخاطر داشتن سابقه ای نیک در اطلاع رسانی، مورد سوئ ظن مردم نیست. لذا رسانه وابسته به مسجد، در باور عموم، صادق القول، مردمی و غیر تحریف گراست. چیزی که رسانه ای با هزینه های کلان به دنبال دست یافتن بدان هستند! استاد مولانا در این باره می گوید: "در طول تاریخ اسلامی ایران، مساجد یکی از مهمترین مراکز ارتباطات همگانی بوده است. در تاریخ اجتماعی و در فرهنگ ایران، مسجد، بزرگترین، متنفذترین و مردمی ترین رسانه جمعی وکلامی بوده است. در مردم شناسی ارتباطی ایران، مسجد یک واژه و جایگاه خودی است. در حالی که روزنامه و مطبوعات، اغلب یک پدیده غیر خودی را در بین مردم به وجود آورده اند. مسجد در طول تاریخ تمدن اسلامی توانست برای نخستین بار، اطلاعات شفاهی و قلمی بشریت را به صورت یک واحد اطلاعاتی، علمی، فرهنگی ودینی به مردم عرضه کند."
دکتر حمید مولانا مدیریت بر مطبوعات از جانب مساجد را "الگوی جدید" مدیریت مطبوعات می داند. "مطبوعات ما موقعی اصیل، اسلامی، مردمی، ملی ومحلی به معنای واقعی خواهد بود و به عنوان "الگوی جدید" مورد توجه دیگران قرار خواهد گرفت. که بنیاد مالکیت و اهداف آن از جنبه های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی وحرفه ای در مهمترین نهاد مکتبی و مذهبی جامعه اسلامی قرار گیرد. وچنین پایگاهی مساجد هستند. به طور خلاصه ما باید مطبوعاترا به مساجد بفرستیم و مسجد بایددر هر شهر و قصبه، مرکز انتشار روزنامه یا مجله آن ناحیه در سطح محلی یا ملی شده وحرفه روزنامه نگاری، مطبوعاتی و استعداد نویسندگان و خبرنگاران وهنرمندان، همانند استادان علم و دانش قرون گذشته، در مساجد و موسسات وابسته به آنها متمرکز شوند."
متاسفانه در جهان اسلام، مطبوعات تجربه وابستگی به احزاب و... را که د رغرب نا کارآمد است، می آزمایند. لذا با وجود قوانین مطبوعاتی، همچنان در این عرصه ناموفق ظاهر شده ایم. چون هیچ گاه مطوعات را با ظرفیت های اسلامی و ایرانی همخوان نکرده ایم. برای دست یابی به مطبوعات مطلوب جامعه اسلامی، باید استراتیژی تعریف نمود. و این به باور صاحب نظران علم ارتباطات، در وابستگی به مطبوعات به مساجد، خلاصه می شود.
"برای ایجاد یک سیستم وسیع مطبوعاتی بومی واسلامی، که با مردم سالاری اسلامی تطابق داشته وتا حد امکان از آسیب وضررهای موجود در سیستم های مطبوعاتی متداول در دنیا مصون باشد، چه باید کرد؟
"ما قانون مطبوعاتی[در ایران] داریم ولی یک استراتیژی وبرنامه ملی نداریم که جایگاه مطبوعات را در جامعه ونظام اسلامی، مستحکم ومردمی کند... ما باید از تجربه تلخ سیستم های مطبوعاتی دوقرن گذشته وامروزی دنیا، درس آموخته وشالوده یک نظام مطبوعاتی اسلامی- بومی را بریزیم که در آن مردم مشارکت دارند. اما به یک اصلاحات انقلابی و عظیم وبه یک تصمیم گیری قاطع و به یک برنامه جامعی احتیاج داریم که فراسوی تزئینات و وضع معلق کنونی باشد."
رسانه های مسجدی، صداقت در اطلاع رسانی دارند.
صداقت در اطلاع رسانی، حلقه مفقوده دنیای رسانه ای امروز است. با وجد گسترش کمی غیر قابل شمار رسانه ها و مطبوعات، اذعان عمومی به صدق گزارشات آنها، محل تردید و انکار است. نویسندگانی که در رسانه ها مینویسند، باید خود متخلق به اخلاق باشند. تاکید اندیشندان بر اخلاق در جامعه مردن ناشی از درک این واقعیات تلخ است. قلم بدستانی که برای رسیدن به مادیات، حاضر به تحریف هر حقیقتی هستند.
اینجاست که باید محیط مرکز اطلاع رسانی خود محیط اخلاقی و دینی باشد. که نفس حضور در آن مکان نویسنده را از نوشتن هر مطلب نادرستی باز دارد. بی شک خبر نویسی که در مسجد می نویسد نمی تواند به تحریف واقعیات دست یازد.
بنابرین از دیگر پیامدهای مبارک وابستگی مطبوعات به مساجد این است که اقبال عمومی به این رسانه های نیز افزایش می یابد زیرا نویسندگان و گویندگان این رسانه ها، افرادی متعهد هستند که جز حق چیزی را ننگارند و بیان نکنند.
اهالی رسانه مسجد، اخلاقی اند
مسئولیت شناسی ورعایت موازین اخلاقی در درست رساندن پیام به مخاطب، با محیطی که در َآن انجام وظیف می کند، رابطه مستقیم دارد. مسجد به عنوان محل نظارت حاکم عدل، خدای قهار، نویسنده را از تحریف حقایق باز می دارد. چیزی که امروزه در رسانه ها، یک ترفند و حتی یک راهبرد برای رسیدن به اهداف خود است. اگر روزنامه نگار این احساس را بکند که در کجاست، تحت نظارت جدی و بدون چشم پوشی خای پادش ده و جزاگر قرار دارد. دیگر هر آنچه را که می خواهد نمی نویسد بلکه هر آنچه را که هست، می نگارد.
مسجد به عنوان رسانه مقدس، بر دلها نفوذ دارد. در این راستا باید از نیروها متدین و اخلاقی در مدیریت این رسانه بهره برد. ونیز لازمه حفظ این اطمینان مخاطبین به این رسانه قدسی، وابسته نکردن آن به احزاب و گروههای خاص سیاسی، است. آن وقت است که این رسانه سنتی همچنان، مورد اعتماد مردم خواهد بود.
در قران ما مامور به عمران مساجد شده ایم. اگر عمران عام است و خاص کارهای ساختمانی مسجد نمی شود. در عرصه رسان مسجد نیز باید کوشید. ولی در قرآن مجید، برخی از افراد را از عمران مسجد باز داشته است. پس روشن می شود که هر کسی را نباید به مدیریت رسانه مسجد و رسانه های مسجدی، راه داد. پس متولیان و پاسداران مساجد نیز باید از میان پاکترین افراد انتخاب شوند، نه اینکه افراد ناپاک و آلوده به خاطر مال و ثروتشان، و یا به خاطر مقام یا نفوذ اجتماعیشان- آن چنان که در بسیارى از نقاط متاسفانه رایج شده- بر این مراکز عبادت و اجتماعات اسلامى گمارده شوند. بلکه تمام دستهاى ناپاک را از تمام این مراکز مقدس باید کوتاه ساخت. و از آن روز که گروهى از زمامداران جبار و یا ثروتمندان آلوده و گنهکار دست به ساختمان مساجد و مراکز اسلامى زدند، روح و معنویت و برنامههاى سازنده آنها مسخ شد، و همین است که مىبینیم بسیارى از این گونه مساجد شکل مسجد ضرار را به خود گرفته است.
در طول تاریخ اسلام، مسلمانان جایگاه منبر را بسیار مقدس می شمردند. در نگاه آنان خطیبی که بر فراز منبر می رفت، در واقع در جای شخصی بلند مرتبه مانند رسول الله ص می نشست. و این اقتضا می کرد که این شخص خود را متخلق به ویژگی های آن بزرگوار بنماید. لذا اگر افراد نالایقی این رسانه مقدس را تصرف می کردند، مورد اعتراض مردم متدین واقع می شدند. علما و شعرا و... به تقبیح وهجو آنان اقدام می کردند.
هرچند این رسانه مقدس هر از گاهی دست نا اهلان افتاد. لیکن این سبب نشده تا از اعتماد مردم به این رسانه سنتی، کاهش یابد.
ازتصاحب این جایگاه مقدس توسط معاویه گرفته تا سعی استکبار نوین در استحاله رسانه ای مساجد و استفاده از این مقام مقدس در راستای اهداف شوم خود، همه و همه نشان از بلندای نفوذ معنوی این رسانه دینی است. شعرا نیز هر از گاهی در ابیات خود از این تسلط مستکبرین به این رسانه مستضعفین، به تلخی یاد کرده اند.
فتح علی خان صبا گوید:
گام بر منبر احمد زده اکنون بوجهل تکیه بر مسند مهدی زده اینک دجال
سنایی نیز چنین سروده:
حسرت آن را کی بود کز دخمه زی دوزخ رود حسرت آن را به دوزخ از سر منبر برد
نکته جالب آنکه رسول مکرم اسلام هرگاه مسجدی را که نا اهلان به مدیریت آن دست زدند، تخریب نمود مثل مسجد ضرار. و این رسانه را اگر گاهی د رابتدا به دست کسی سپرده بود که شایسته تر از او کسی بود آن را حتی پس گرفته و به شخص لایق تر می سپرد. وقتى آیات سوره برائت نازل شد رسول خدا (ص) آن را به ابى بکر داد تا به مکه ببرد و در منى در روز عید قربان براى مردم قرائت کند. ابو بکر به راه افتاد و بلا فاصله جبرئیل دستور آورد که این ماموریت را از ناحیه تو مردى جز از خاندان خودت نباید انجام دهد. رسول خدا (ص) امیر المؤمنین (ع) را به دنبال ابى بکر فرستاد، و آن جناب در محل" روحاء" به وى رسید و آیات نامبرده را از او گرفت و روانه شد. ابى بکر به مدینه بازگشت و عرض کرد: یا رسول اللَّه! چیزى در باره من نازل شد؟ فرمود: نه، و لیکن خداوند دستور داد که این ماموریت را از ناحیه من جز خودم و یا مردى از خاندانم نباید انجام دهد.
میزان توانمندی مسجد در عرضه اندیشه اسلامی به همه مردم دنیا را باید در نوع مدیران آن جستجو کرد. مسجدی که عمران آن به دست مردان متاله باشد، مسجدی توانمند و جذاب و مرد اعتماد عموم بوده و اگر عمران مسجد در اختیار افراد ناشایست بافتد، از ارج آن مکان مقدس در اذهان عموم خواهد کاست.
مولوی میگوید:
آن بناى انبیا بىحرص بود لا جرم پیوسته رونقها فزود
ای بسا مسجد برآورده کرام لیک نبود مسجد اقصاش نام
کعبه را که هر زمان عزّ مىفزود آن ز اخلاصات ابراهیم بود
علل کاهش کارکرد رسانه ای مسجد بعد از انقلاب
۱- عدم ظرفیت سازی در مسجد
به دلیل اینکه رسانه های غیر دینی، قبل از انقلاب دردست، رژیم شاهنشاهی بود، مردم تمام اطلاعات دینی، اجتماعی، آموزشی و....خود را از مسجد می گرفتند. چون تنها رسانه سنتی مسجد را به خاطر غیر وابسته بودن به طاغوت، صادق می دانستند. ولی بعد از انقلاب، بخاطر مدیریت رسانه های مدرن مثل روزنامه، تلویزیون، رادیو و... توسط نیروهای انقلابی، این ها به عنوان رسانه ای در عرض مسجد ویا حتی جایگزین قرار گرفتند.
حال برای باز گرداند مسجد به توان رسانه بالائی که در دهه های چهل و پنجاه داشت، باید در مولفه های نیاز مردم به مساجد، تغییر داد، تا با حساس نیاز، همچنان توان بزرگ رسانه ای مسجد حفظ شود.
۲- عدم تعریف جایگاه رسانه رقیب و مدرن
فقدان بینش کافی مسئولان وسیاست گذاران در تدوین راهبردی متناسب با فرهنگ بومی، و نبود تعریفی جامع و کامل از چگونگی تعامل نهادهای سنتی و نوین در جامعه، از جمله دلایلی است که می توان از آنها به منزله عوامل " عدم ناکامی" در عرصه استفاده تبلیغی و رسانه ای از مسجد نام برد.
مقوله"سنت" و "مدرنیته"، سازمان مسجد را نیز بی تاثیر نگذاشت. بخاطر عدم تعریف مشخص از نحوه تعامل این دو بعد از انقلاب، آنچنان تازیانه مدرنیته بر پیکر سازمانهای سنتی ضربه زد که بازیابی نهاد های سنتی روزی با مشکل مواجه خواهد شد.
تاسیس و توسعه سینما، فرهنگسرا، صدا و سیما، مطبوعات و... بدون مشخص نمودن جایگاه، محدوده فعالیت، وظایف و اختیارات، کارکرد رسانه ای مساجد را محدود ساخت.
یکی ا ز راههای تغییر در مولفه های نیاز به مسجد، تخصص گرایی است. امروز که دوره تخصص گرائی است و هر کس پاسخی خاص به نیاز ویژه خود را می طلبد. باید مساجد نیز با رویکر تخصص گرایی به احیای ظرفیت بر خیزند. چه می شد که مساجد ما خطیبی و برنامه ویژه کودکان، ویژه جوانان، زنان و... داشته باشد!؟ مگر نه آن است که خطیبی که به صورت عمومی صحبت می کند نمی تواند نیاز همگان را پاسخ دهد. اگر مخاطب احساس نکند که پاسخ به نیازش را در مسجد می تواند بیابد، آیا رو به مسجد میکند؟!
۳- روز آمد کردن این رسانه
جهت پیروزی در این رقابت نا متقارن رسانه ای غرب علیه مساجد و اسلام، با در دو حوزه "قالب" و "محتوا" عرضه اندیشه اسلامی در عرصه بین الملل را بروز و بلکه پیشرو نمود.
در حوزه محتوا باید با تربیت افراد خاص برای مدیریت بخشهای مختلف مسجد، همت گماشت. در عصر کنونی که تخصص لازمه مدیریت است مبادا در حوزه امور مهمی مانند مساجد ما به غفلت از آن بگذریم. به حمد ایزدی غنای منبعی اسلام در این زمینه سر آمد و بی نظیر است. که تنها کافی با اجتهاد آنها کشف و به جهان نمایان ساخت. آن وقت است که هیچ رسانه ای از حیث محتوا به رقابت با سلام نخواهد نشست.
در حوزه قالب نیز باید آن ثسمت از کارکرد های سنتی مساجد که امروزه موضوعا، منسوخ شده اند را کنار گذاشته و با همگون سازی کارکرد های دیگر سنتی مساجد با مقاتضای زمان، در احیای آن ها کوشید. مثلا برای احیای تمدن اسلامی ناب، باید همه مطبوعات تحت مدیدریت مسجدی قرار گیرد. زیرا محتوای بلند را باید در قالبی زیبا روانه بازار ساخت. ما در این باره در بخشتعامل رسانه های دیگر با مسجد، به تفصیل سخن می گوییم.
کتــــــــــابــــــــــنامه
۱- قرآن کریم.
۲- نهج البلاغه.
۳- ترجمه قرآن،مکارم شیرازى، ناصر، دار القرآن الکریم( دفتر مطالعات تاریخ ومعارف اسلامى)، قم، دوم، ۱۳۷۳ ش.
۴- روزنامه ابرار، ۷/۱۲/۱۳۷۹.
۵- مسجد آئینه اسلام، روژه گارودی، انتشارات ژگوار.
۶- کارکرد مساجد، دبیرخانه ستادعالی هماهنگی ونظارت برکانون های فرهنگی، هنری مساجد، رسانش، تهران، اول، ۱۳۸۴ش.
۷- دوماهنامه مسجد، ش۳، ش۶، ش۱۵، ش۴۳، ش۴۵، ش۴۶.
۸- فصلنامه معرفت، س۹، ش۳۳، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۹.
۹- مجموعه مقالات و اشعار استاد فروزانفر، عنایت الله مجیدی، نیل، تهران، ۱۳۵۱.
۱۰- خاطرات همفر جاسوس انگلیسی درممالک اسلامی، ترجمه محسن مویدی.
۱۱- جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، نجفى، محمد حسن بن باقر، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، هفتم، محقق/مصحح: شیخ عباس قوچانى.
۱۲- العروة الوثقى، بهائى، بهاء الدین محمد بن حسین عاملى، کتابفروشى بصیرتى، قم، اول،۱۳۹۰ هق.
۱۳- المبسوط فی فقه الامامیه، طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران، سوم، ۱۳۸۷ ه ق، مصحح: سید محمد تقى کشفى.
۱۴- المهذب، طرابلسى، ابن براج قاضى، عبد العزیز بن نحریر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، اول، ۱۴۰۶ ه ق، محقق/مصحح: جمعى از محققین و مصححین تحت إشراف شیخ جعفر سبحانى.
۱۵- من لایحضره الفقیه، قمّى، شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابویه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، دوم، ۱۴۱۳ ه ق.
۱۶- سیمای مسجد، رحیم نوبهار، اول، ۱۳۷۲ .
۱۷- الکافی، کلینى، ابو جعفر محمد بن یعقوب، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چهارم، ۱۴۰۷ ه ق.
۱۸- منجد الطلاب.
۱۹- بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام، مجلسى دوم، مولى محمد باقر بن مولى محمد تقى،
۲۰- النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن، دار الکتاب العربی، بیروت، دوم، ۱۴۰۰ ه ق.
۲۱- فرهنگ اصفهان، ش ۱۲، پاییز ۱۳۷۸.
۲۲- ترجمه قرآن، فولادوند، محمد مهدى، نشر دار القرآن الکریم( دفتر مطالعات تاریخ ومعارف اسلامى)،تهران، اول، ۱۴۱۵ ق.
۲۳- ترجمه مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى فضل بن حسن، ترجمه: مترجمان، انتشارات فراهانى، اول، تهران، ۱۳۶۰ ش، تحقیق: رضا ستوده.
۲۴- ترجمه تفسیر جوامع الجامع، طبرسى فضل بن حسن، ترجمه: مترجمان، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، دوم، ۱۳۷۷ش، تحقیق: با مقدمه آیة الله واعظ زاده خراسانى.
۲۵- مطهری مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، انتشارات صدرا.
۲۶- آشنایی با آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان، رسول، نشر مشعر.
۲۷- مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، میرزا حسین، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، بیروت، اول، ۱۴۰۸ ه ق.
۲۸- مسجد وانقلاب اسلامی،رضا شریف پور، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،تهران، ۱۳۸۰.
۲۹- تفسیر روان جاوید، ثقفى تهرانى، محمد، انتشارات برهان، تهران، سوم، ۱۳۹۸ ق.
۳۰- روزنامه خرداد، ۲۶/۵/۱۳۷۸ .
۳۱- مدینه اسلامی، محمد عبدالستار عثمان، ترجمه علی چراغی، امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۶ش.
۳۲- محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت، بیروت، ۱۹۸۵م.
۳۳- واقدی محمد بن عمر، المغازی، موسسه الاعلمی، بیروت، ۱۹۸۹م.
۳۴- خمینی روح الله الموسوی، صحیفه نور، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰.
۳۵- تفسیر کاشف، بی آزار شیرازی، عبدالکریم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۳.
۳۶- اسلام در جهان امروز، کنت ول اسمیت، ویلفرد، ترجمه حسن علی مهروی، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۵۶.
۳۷- نهضت امام خمینی، روحانی سید حمید.
۳۸- ترجمه تفسیر المیزان، موسوى همدانى سید محمد باقر، دفترانتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، پنجم، قم، ۱۳۷۴ ش.
۳۹- تفسیر قمی، قمى على بن ابراهیم، دارالکتاب، قم، چهارم، ۱۳۶۷ ش، تحقیق: سید طیب موسوى جزایرى.
۴۰- یادنامهعلامهشریفرضى(مقالاتکنگرهششم)، السیدالرضی، منشوراتروشنگر، اول، ۱۴۰۸هق.
۴۱- جلوههاىحکمت، ناظم زاده قمی، سید أصغر، مرکزالنشرالتابعلمکتبالإعلامالإسلامی، قم، دوم، ۱۴۱۷هق .
۴۲- شرحنهجالبلاغه(مدرسوحید)، أحمد المدرس الوحید، ۱۴۰۱هق.
۴۳- شرحنهجالبلاغة(ابنابىالحدید)، عز الدین أبو حامد ابن أبی الحدید، مکتبةآیةاللهالمرعشىالنجفیالعامة، قم، ۱۳۷۸، مصحح: محمدأبوالفضلإبراهیم.
۴۴- شرحغررالحکمودررالکلم(خوانسارى)، جمال الدین محمد الخوانساری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، سوم، ۱۴۰۸هق.
۴۵- سخنانعلىعلیهالسلامازنهجالبلاغه، فاضل، جواد، القسمالفنیلمؤسسةالإعلامالإسلامی، تهران، یازدهم، ۱۴۱۷هق.
۴۶- یادنامهدومینکنگرهنهجالبلاغه، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی و مؤسسه نهجالبلاغة، تهران، اول، ۱۴۰۵هق.
۴۵- مفرداتنهجالبلاغه، قرشی بنابی، سید علی أکبر، مؤسسة قبلة الثقافیةللطباعةوالنشر، تهران، اول، ۱۴۱۹هق، مصحح: محمدحسنبکائی.
۴۶- فرهنگنهجالبلاغه، صبحی صالح، مترجم: مصطفىرحیمینیا، منشوراتإسلامی، تهران، اول، ۱۴۱۲هق.
۴۷- فرهنگموضوعاتکلىنهجالبلاغه، دشتی، محمد، مؤسسةأمیرالمؤمنین(ع)، قم، اول.
۴۸- فرهنگ مسجد، دفتر مطالعات وپژوهش های مرکز رسیدگی به امورمساجد، موسسه فرهنگی ثقلین، قم، اول، ۱۳۸۵.
۴۹- معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، محمود عبد الرحمان.
۵۰- مصطلحات الفقه، مشکینى، میرزا على.
۵۱- تحریر الوسیلة، خمینى، سید روح اللَّه موسوى، ناشر:مؤسسه دار العلم، قم، اول.
۵۲- تحلیلی در انقلاب اسلامی، محمدی، منوچهر، امیر کبیر،تهران، ۱۳۷۳.
۵۳- دین ودولت در ایران، آلگار، حامد، ترجمه ابوالقاسم سری، طوس، تهران، ۱۳۶۵.
۵۴- ترجمه قرآن، ارفع، سید کاظم، مؤسسه تحقیقاتى و انتشاراتى فیض کاشانى، تهران، اول، ۱۳۸۱ ش.
منابع لاتین:
۱- Encyclopedia, Britanica, ۱۹۷۶.
سایتها:
پایگاه پژوهشی مسجد www.Pajouheshi.org
خبرگزاری شبستان www.shabestan.ir
خبرگزاری مهر www.mehrnews.ir
پایگاه اطلاع رسانی مساجد ایران www.masajed.info
پایگاه سازمان عمران مساجد www.omranemasajed.com
مرکز رسیدگی به امور مساجد www.masjed.ir