محوریت مسجد در دین اسلام، مطالعه و منشا شکل گیری آن را به عنوان نخستین نمود بنای اسلامی ضروری می سازد . بویژه از آن جایی که بسیاری از مشخصات و مفاهیم در معماری مذهبی و غیرمذهبی مسلمانان با هم تداخل دارند، از این رو مسجد نخستین عامل در هر گونه بحث از معماری اسلامی است.

از سویی دیگر نماز یکی از پنج رکن اسلام است. یک مسلمان متدین پنج نوبت در روز نماز می خواند، هرچند که در دین اسلام می توان نماز را در هرجایی مانند خانه، محل کسب و مسجد به جای آورد اما یکبار در هفته بر انسان مسلمان تکلیف است که در روز جمعه در مراسم نماز جماعت شرکت کند. به همین دلیل با گسترش شهرهای اسلامی و رواج ساخت مسجد، در هر شهر حداقل یک مسجد جمعه، یا جامع یا آدینه برای گردهمایی مسلمین در ظهر جمعه ساخته شد.

نخستین مسجد، یعنی اولین مکانی که مسلمانان برای نماز گرد هم آمدند، در واقع حیاط خانه پیامبر (ص) بود. این فضای ساده و مناسب که دارای طول زیاد و پهنای کم بود، به طور مناسبی نمازگزاران را در خود جای می داد . بام مسجد با شاخه های نخل پوشانده شده بود تا بر روی نمازگزاران سایه بیاندازد. در واقع مسجد پیامبر اکرم، الگویی برای نخستین مساجد مانند مسجد کوفه در عراق شد که به طور کلی به شیوه معماری این نوع مساجد، شیوه شبستانی و یا چهل ستونی گفته می شود.

در نخستین سالهای فتوحات اسلامی ، کلیساها ، خانه های بزرگان و یا معابد بت پرستان تصرف شدند و اصولا بجای تخریب ، بعد از پاکسازی و سازگاری با شئونات اسلامی، از قبیل پوشاندن نقوش انسانی و یا تخریب بت ها و مجسمه ها، به مساجد تبدیل شدند و به محل اجتماع مردمان تازه مسلمان آن دیار بدل گشتند.

البته لازم به ذکر است که این بدان معنا نیست که مسلمانان به پیروان دیگر کتب آسمانی مانند مسیحیان بی حرمتی کرده اند، کما اینکه با توجه به مستندات تاریخی به طور مثال مسلمانان و عابدان مسیحی برای مدتی در " حمص" در غرب سوریه، دمشق و حلب، (در شمال غرب سوریه) عبادتگاه های مشترکی داشته اند. به هر ترتیب بودن در این مکان ها و یا تبدیل معابد به محل اجتماع مسلمانا ن باعث رسوخ معماری کهن هر منطقه در معماری و ساخت مساجد شد.

هرچند که مسجد در اصول معماری خود ، دارای یک سری رکن اصلی مانند شبستان، مناره و محراب است اما تزیینات و نوع تکنیک بکار بردن مصالح، سازگار با هر منطقه جغرافیایی و به پیروی از معماری بومی آن ناحیه پی گرفته شد و به همین دلیل مساجدی زیبا و متنوع در سراسر بلاد اسلام سر برآورد.

مسجد پیامبر اکرم، الگویی برای نخستین مساجد مانند مسجد کوفه در عراق شد که به طور کلی به شیوه معماری این نوع مساجد، شیوه شبستانی و یا چهل ستونی گفته می شود.

نکته جالب و قابل توجه در دین مبین اسلام این است که بر خلاف مسیحیت، هیچ گونه محدودیت مکانی برای نمازگزاران در اسلام وجود ندارد، از این رو بهتر است جایگاه اصلی نماز دارای طول زیاد و عرض کم باشد. این به جهت بالا بردن تمرکز در صفوف جماعت نیز در مساجد وارد شد. ستون هایی با فاصله منظم می توانست سقف های اولین مساجد را تحمل کرده و یک شکل ساختمانی ستون دار ایجاد کند.

از مشخصه های دیگر مسجد اسلامی، سادگی و کارآمدی آن است. این سادگی و کاربرردی بودن مساجد برای مسیحیان نیز جالب توجه بوده است به طوری که مثلا " آرکالف" زائر مسیحی که در حدود سال ۶۷۰م از اورشلیم دیدن کرده نقل می کند: " نزدیک دیوار شرقی شهر، در آن مکان معروف که سابقا در آن معبد قرار داشت، نمازخانه ای با تیرهای عمودی و چوبی بزرگ بر فراز برخی بقایای ویران بنا شده است. مسلمانان اکنون اغلب به این مکان مستطیل شکل می روند و کنار هم می ایستند و نماز می خوانند. گفته شده است که این بنا می تواند سه هزار نفر را در خود جای دهد."

سادگی بنای مساجد و پرهیز از تزیینات گسترده، هزینه بر و زمان بر باعث گسترش سریع مساجد جهت جای دادن تعداد فزاینده نمازگزاران شد. تسهیل در این گسترش باعث شد که مساجد اولیه در سالهای بعد باها گسترش فضا یابند به عنوان نمونه نخستین مسجد کوفه که در سال ۶۳۸م بنا شده بود، در سال ۶۷۰ در مقیاس بزرگ تری تجدید بنا شد و یا مسجد جامع کوردوبا که در سالهای ۷۸۴-۷۸۶م توسط عبدالرحمان ، نخستین امیر اسپانیا بنا شده بود، بعدها در سال ۹۶۱-۹۶۶ و یکبار دیگر در سالهای ۹۸۷-۹۹۰ گسترش یافت.

از خصوصیات دیگر مساجد اسلامی که از همان صدر اسلام به وجود آمد و همچنان باقی است می توان به خصصیصه محل گردهمایی این مکان اشاره کرد.

مساجد اولیه، محل گردهمایی، اتاق شورا، محل دادگاه، خزانه و مرکزی برای عملیات نظامی شد. تصمیمات اجرایی در مسجد گرفته می شد و سوگند وفاداری (بیعت) در مسجد یاد می شد. بازرگانان و دانشمندان در آنجا جمع می شدند و مطالب مهم اصولا توسط بلندخوانی در مسجد به اطلاع عموم مردم می رسید. اقراد بی خانمان مجاز بودند در صحن مسجد بخوابند و حتی امکان اجرای ضیافت در مسجد محیا بود.

به همین دلیل در تفکر اسلامی، مسجد به عنوان مهم ترین محل اجتماع شهر ، جایگزین میدان عمومی یا محل اجتماعات ( در روم باستان) شد. بعدها با گذشت زمان و اضافه شدن مفهوم قداست به مسجد، شالوده این تفکر و بینش از هم نپاشید بلکه به نوعی دیگر با دوران جدید سازگار شد.

برای جداسازی مساجد و اضافه کردن بار تقدس، مساجد به مجموعه بنا تبدیل شدند بدبن معنا که مدرسه، حوزه، کتابخانه، حمام، کاروانسرا و... در کنار مسجد ساته می شد . این مجموعه بزرگ هرچند که دارای کارکردهای متنوع بود اما به دلیل برخورداری از سبک معماری هم سان، می توانست مجموعه ای چشم نواز و فوق العاده کاربردی را محیا سازد.

به همین دلیل مردم واری مساجد اسلامی را می توان از مهمترین خصایص این اماکن مقدس برشمرد.