هنگامی­که در پسران و دختران نشانه­ های بلوغ ظاهر شده و به رشد نسبی جسمی و عقلی برسند، در این هنگام به آنان «مکلّف» گفته مى ­شود. برطبق موازین اسلامی،کسى که به سنّ تکلیف مى­رسد، باید دستورات دینى را انجام داده، به واجبات عمل کرده و از آنچه خداوند انسان را باز داشته است، (یعنى محرّمات) پرهیز کند.

قدرت، اختیار و عقل، شرط تکلیف است. انسان قادر مختار و عاقل، که خود را در درگاه پروردگار یکتا نظاره می­کند، بر اعمال و کردار خود مراقبت خواهد کرد. پس بلوغ جسمی و رشد عقلی و قدرت و اختیار از شرایط تکلیف­اند؛ بنابراین اگر کسى دیوانه و سفیه باشد، یا در شرایط غیر اختیارى قرار بگیرد، یا توانایى­های لازم  را نداشته باشد و یا اینکه  به سنّ بلوغ نرسیده باشد، انجام تکلیف‏هاى شرعى بر او واجب نیست.

 بزرگداشت روز تکلیف

   عالم جلیل القدر سیّد بن طاووس، (متوّفی 664 ه.ق ) همزمان با به سنّ تکلیف رسیدن فرزندانش، برای آنان جشنی را تدارک دیده و این روز را بزرگ­ترین عید برای فرزندان خود می­دانست و برای آمادگی و پذیرش تکلیف در پسران و دختران، کتاب­هایی را جداگانه نگارش کرده و به آنان هدیه می­کرد.

   آن فقیه و عارف کم­نظیر در کتابی به نام "کشف­المحجه لثمره­المهجه" که برای پسر خود، محمد تألیف کرده بود، در باب این وظیفه و عنایت حق­تعالی (مکلّف شدن) توصیه­هایی به او کرده و اهمیت این عید بزرگ را به او گوشزد می­کند. او معتقد است روز تکلیف، از با عظمت­ترین اعیاد و شریف­ترین اوقات هر انسانی است؛ زیرا روزی است که خداوند متعال، انسان را مشرّف به شرف تکلیف فرموده و روزی است که انسان مقرّب به درگاه حق تعالی می­شود، آنگاه که خداوند باری تعالی، انسان را به عبادت و اطاعت خود فرامی­خواند و این از بهترین الطاف الهی است. (سید بن طاووس، 1375ش، ص77) در حقیقت رسیدن به سنّ تکلیف، ورود به مرحله­ای نو از زندگی است، حیاتی معنوی در حضور الهی، که زمینه­ی رسیدن به تعالی و تکامل را در انسان ایجاد خواهد کرد.

اهمیت جشن تکلیف

   مکلّف شدن انسان، از شعائر الهی بلکه از بزرگترین شعائر و نیازمند بزرگداشت است، چرا که خداوند متعال می­فرماید: « وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ، فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ». (حج/32) سیّد بن طاووس نیز، روز تشرّف انسان به تکلیف را عید و بلکه از بزرگترین اعیاد اعلام می­کند و این عید مبارک را برای فرزندان خود، در جوار حرم امیرمومنان علی علیه السلام، جشن گرفته و به ازای هر سال از عمر فرزندانش، 10 دینار طلا صدقه می­داد و به کسانی که به روز تکلیف، اهمیتی نمی­دادند، هشدار داده و با سخنان زیر آنها را مورد نکوهش قرار می­داد.

چرا روز تشرّف به تکلیف، نزد آدمی زاده که بنده­ای ناتوان است، تا این حد بی مقدار بوده که روزش مجهول و نامش در میان اهل تکلیف، متروک است؟ من خود و فرزندان و خاصّان خود را توصیه می­کنم که حقّ این روز بزرگ را ادا کنند و با تعظیم و تجلیل با آن برخورد نمایند. از این روز است که ما براى هر عید یا هر مناسبت خوب که از طرف پروردگار، نعمتى به ما رسیده باشد، جشن مى­گیریم تا بدین وسیله سپاسگزارى و شکر و شادى خودمان را نشان دهیم.

او به فرزندانش توصیه می­کند که این روز بزرگ و حتّی ساعت تشرّف به این موهبت الهی را به خاطر بسپارند و هر ساله این روز را بزرگ بشمارند و در آن روز صدقه و خدمات تقدیم کنند.(سید بن طاووس، 1375ش، ص 142)

     آنچه امروز در جامعه اسلامی ایران، به عنوان «جشن تکلیف» مطرح شده است، سنّت حسنه­ای است که باید استادان، مربیان امور فرهنگی و خصوصاً پدران و مادران، بیش از پیش بدان توجّه کرده و این جشن را با شکوه بسیار و به بهترین وجه، برای فرزندان خود برپا کنند. آنان باید نوباوگان و فرزندان خود را با تکالیف شرعی آشنا ساخته و با هدیه­ای مناسب، شادی و سرور تشرّف آنان را به شرف تکلیف و عبودیت و بندگی خداوند تبارک و تعالی جشن گرفته و از خداوند متعال قدردانی کنند. این کار ضمن آگاهی فرزندان از زمان دقیق تکلیف و آشنایی با احکام نورانی آن، باعث می­شود که این زمان مقدس(جشن تکلیف) در خاطره آنان همیشه باقی مانده و ایشان سعادت خود را در ادای تکالیف الهی بدانند زیرا:

«سَعادَةُ الرَّجُلِ فی إِحْرازِ دینِهِ وَالْعَمَلِ لِآخِرَتِهِ؛ خوشبختی آدمی به حفظ دین و عمل برای آخرت خویش است.» (لیثی، 1376ش، ص 285)

برگزاری عید تکلیف در مسجد

   چه زیباست که پدران و مادران همانطور که بر طبق سال­های شمسی برای فرزندان خود تولّد می­گیرند، سال و روز بلوغ فرزند خویش را به قمری حساب کرده و در آن سال، جشنی به یاد ماندنی برای او تدارک ببینند، همچنین به او بیاموزند که هر ساله در این روز، جشن سالگرد تکلیف خود را برپا داشته، تا به یاد اولین ورود خود به درگاه بندگی پروردگار قلب انسان جلا یافته و غرور بندگی را بیشتر احساس کند. کما اینکه سیّد بن طاووس، آن عالم بزرگ شیعی در آن روز حتّی دقایق تشرّف کودک خود را به عرصه بندگی محاسبه کرده و برای او بیان می­کرد.

   خاطره جشن تکلیف، خاطره­­ی شیرین تربیتى و معنوى است. براین اساس شایسته است که نوجوانان عزیز، تاریخ دقیق تولّد خود را بدانند، تا بتوانند روز مکلّف شدن خود را طىّ مراسمى بزرگداشته و در قالب جشنی دینی شادى کنند. پس چه زیباست که این مراسم در مسجد محل، با حضور اهل محل و دوستان و آشنایان و فامیل و همسالان کودکمان انجام پذیرد؛ چراکه مسجد میعادگاه بندگان خداست. پس چه خوب است که نقطه پیوند بندگی، در خانه معبود باشد. خانه­ای که به وجود بندگان نورانیت می­دهد، خانه­ای که در آن جز ذکر خدا نیست. بنابراین بهترین مکان برای برگزاری جشن تکلیف «مسجد» است. در واقع والدین با هماهنگی متولّیان مسجد می­توانند اهالی محل و مسجدی­ها را به جشن تکلیفی، پس از ادای نماز جماعت، دعوت کنند.

نکاتی درباره جشن تکلیف در مسجد

پسندیده است برای برگزاری جشن تکلیف در مسجد این نکات در نظر گرفته شود.

1-    یکی از سنّت­های رسول اکرم(ص) ولیمه دادن است. رسول مهربانی­ها در جشن­های بزرگ، بخصوص اعیادی که مربوط به کودکان بود، توصیه می­فرمود تا مومنین دعوت شوند و به آنان غذا داده شود. با نظر به سیره رسول مکرّم اسلام، شایسته است اگر والدین توانایی تدارک ولیمه دارند، خوب است تا سفره­ای در بزرگداشت این جشن بزرگ برپاکنند.

2-    اگر توان مالی برای تدارک غذا وجود ندارد، با شیرینی و شربت می­توان از میهمانان خدا پذیرایی نمود.

3-    دعوت از کودکان محل و همکلاسی­ها و معلّمان و مربیان مدرسه و نیز همسایگان به صورت دعوت نامه، حتّی به صورت دستنویس، با نقاشی­های زیبا و متنوّع توسط خود مکلّف؛ بسیار کار جالب و نیکویی است.

4-    امام جماعت می­بایست در قالب سخنانی کوتاه به کودک تازه مکلّف شده، خیر مقدم گفته و از اهمیت این لطف الهی و حضور در جرگه مکلّفان و بندگان خدا را برای ایشان بیان کند.  همچنین می­توان از کودک دعوت کرد تا زین پس در مسجد به صورت مستمر حاضر شده و اگر سؤالی برای او مطرح می­شود، مسئله را با امام جماعت در میان بگذارد.

5-    بعد از مراسم جشن، همه حاضرین به مکلّف تبریک ­گویند و از آن روز به بعد احترام ویژه­ای برای او قایل شوند؛ چرا که دیگر او آن کودک سابق نیست، بلکه بالغ است و در زمره مکلّفین محسوب می­شود و از این پس احکام مکلّف بر او بار می­شود.

6-     در حین جشن جایگاه ویژه­ای در کنار امام جماعت برای کودک تدارک دیده شود و بزرگان محل و والدین در کنار او قرار گیرند.

7-    برای او دسته گلی ویژه تدارک ­بینند و به او تقدیم کنند.

8-    شایسته است هر کس به اندازه وسع خود برای او هدایایی در نظر گیرد.

9-    گروه­های سرود و تواشیح به اجرای برنامه پرداخته و ذاکر اهل بیت به مدیحه سرایی بپردازد.

10-                        پدر و یا مادر کودک از خداوند متعال به پاس این هدیه الهی شکرگزاری کنند و به فرزند خود تبریک گفته و به او افتخار کنند.

11-                        مکلّف دست نوشته­ای را ­خوانده و دل­نوشته­های خود را درباره  احساس ورود به این حریم برای عموم بازگو کند.

12-                        از این مراسم تصویر برداری صورت گیرد، تا اینکه به عنوان یادگاری محفوظ و ماندگار باقی بماند.

کتابنامه :

1.      سید بن طاووس، علی بن موسی (664ق)، کشف المحجه لثمره المهجه، قم، بوستان کتاب، 1375ش، چاپ: دوم.

2.      لیثی واسطی، علی بن محمد(قرن 6)، عیون الحکم و المواعظ، تحقیق حسنی بیرجندی، قم، دارالحدیث، 1376ش، چاپ اول.