آثار فردی

۱. بررسی آثار عبادی مسجد

یکی از ارکان اساسی ادیان الهی و به ویژه اسلام، عبادت است. عبادت؛ یعنی راز و نیاز کردن با خداوند و نجوا گفتن با او. جوهر و جان این نیایش، حضور قلب و توجه به خداست.[۱]

برای فراهم شدن عبادتی این چنین، به شرایط و عوامل فراوانی نیاز هست که مکان عبادت، یکی از آن هاست. برای نمونه، نماز در کوچه و خیابان، حتی در صورت درست بودن، نمی تواند با حضور قلب همراه باشد. اسلام با در نظر گرفتن مکانی به نام مسجد و قرار دادن مقرراتی ویژه برای آن، در حقیقت مکان مناسبی را برای نماز و ارتباط بندگان با خداوند پیش بینی کرده است. نام مسجد، گواه درستی این سخن است. مسجد؛ یعنی جای سجده، کرنش در پیشگاه خداوند و به دیگر سخن؛ یعنی جایگاه نماز و تقرب جستن به خداوند بزرگ؛ زیرا سجده، برترین نمونه و شکل عبادت و بندگی است.

جایگاه معبد در اسلام و دیگر ادیان الهی 

بشر بر پایة فطرت خود، توحید و یگانگی خداوند را درک می کند و ذات پاک حق را از وابستگی به زمان و مکان خاص، منزه می داند. با این حال، گویا یک گرایش فطری دیگر نیز او را وادار می کند تا در مکانی که انتساب بیشتری با خداوند دارد به عبادت او بپردازد. گویا جایگاهی که منسوب به خداست، بهتر می تواند بشر را از امواج دغدغه ها و اضطراب ها دور و به ساحل آرامش نزدیک کند.

از همین رو، تاریخ معبد و پرستش گاه، به اندازه عمر انسان قدمت دارد. باستان شناسان از معبدهایی خبر می دهند که از آغاز پیدایش انسان وجود داشته اند. قرآن مجید نیز نام معروف ادیان الهی را با نام پرستش گاه های آن ها همراه کرده است.[۲] پیروان ادیان گذشته وظیفه داشتند که نماز را فقط در پرستش گاه های خود به جا آورند و نمازگزاران در خارج از معبد، تنها از روی ناچاری برای آنان روا بوده است.

در اسلام با آن که بر نمازگزاران در مسجد تأکید فراوان شده، ولی نماز در خارج از مسجد نیز صحیح است.

این حکم الهی علاوه بر آن که کار را برای امت پیامبر آسان کرده است، نکته ای لطیف نیز در خود پنهان دارد که عالمان الهی آن را چنین بیان کرده اند:

در حقیقت، با آن که همه زمین با خداوند نسبت یکسانی دارد، ولی خداوند به لطف خویش با مسجد، معامله خانه را می کند؛ یعنی آن ها را محل دیدار و مجلس انس و زیارت قرار داده است. این بدین معناست که تعیین مجلس دیدار و حضور را به اختیار ما واگذار فرموده و این از بزرگ ترین بزرگواری هاست.[۳]

با آن که همة گسترة خاک برای امت پیامبر همچون، مسجد است، ولی مسجد به معنای اصطلاحی آن، جایگاه و محفلی ویژه برای عبادت خالصانه به شمار می رود. از همین رو، جنبه های عبادی مسجد، از دیگر جنبه های آن برجسته تر و پر فروغ تر می نماید.

قرآن و جنبه های عبادی مسجد

در قرآن، هر جا سخن از مسجد به میان آمده، جنبه های عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند بزرگ می فرماید:

و مساجد ویژه خداست. پس هیچ کس را با خدا مخوانید. (جن: ۱۸)

و در آیه دیگر می فرماید:

پروردگارم بر دادگری فرمان داده است و اینکه در هر مسجدی روی خود را مستقیم (به سوی قبله) کنید و در حالی که دین خود را برای او خالص گردانیده اید وی را بخوانید. همان گونه که شما را پدید آورد و به سوی او باز می گردید. (اعراف: ۲۹)

این آیه به روشنی می فهماند که مسجد، کانون پرستش خالصانه است. خداوند بزرگ در جایی دیگر، مسجد را جایگاهی معرفی می کند که در آن نام خداوند فراوان برده می شود.

و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا؛ و مساجدی که نام خدا در آن ها بسیار برده می شود. (حج: ۴۰)

با توجه به آیه های ۳۶ و ۳۷ سوره نور نیز مسجد، پایگاه تجمع مردانی است که صبح و شام در آن جا به تسبیح و عبادت مشغولند و هیچ تجارت و معامله ای آنان را از یاد خداوند باز نمی دارد.

پس مسجد نخست، کانون عبادت و نماز و راز و نیاز مؤمنان با خداست. از همین رو، قرآن کریم کسانی که مردم را از یاد کردن خدا در مسجد باز می دارند، از ستم پیشه ترین انسان ها به شمار می رود.[۴]

جنبه های عبادی مسجد در گفتار معصومان _ علیهم السلام _

پیشوایان معصوم نیز به پیروی از قرآن، بر جنبه های عبادی مسجد بسیار تاکید کرده اند. نیم نگاهی به آداب و احکام مسجد، این نکته را روشن می کند. بیشتر این احکام نشان می دهد که اسلام در پی آن است که مسجد جایگاهی مناسب برای یاد کردن پروردگار باشد و مؤمنان بتوانند در آن جا با حضور قلب، خدا را پرستش کنند. به این منظور، در احکام اسلامی، انجام دادن هر کاری که ممکن است مسجد را از ایفای چنین نقشی باز دارد، نامطلوب شمرده شده است.

آراستن مسجد با طلا، نقاشی کردن مسجد، خرید و فروش، قضاوت کردن و اجرای حدود در مسجد، ورود دیوانگان و خردسالان به مسجد، هم چنین انجام کارهایی چون بلند کردن صدا و بیان سخنان بیهوده و اعلام اشیای گم شده و کارهایی از این دست در مسجد، هر کدام می تواند انسان را از توجه به نماز و عبادت باز دارد.

تاکید بر حضور در مسجد، با حالت طهارت و پاکیزگی، ترغیب نمازگزاران نسبت به آراستن خود و استفاده از عطر و بوی خوش و زدودن بوی بد از دهان و بدن به هنگام حضور در مسجد نیز به همین سبب است. گاه دیده می شود که بوی ناخوشایند بدن کسی در مسجد، فضا را برای جمعی از نمازگزاران غیر قابل تحمل می کند و آنان را از عبادت باز می دارد. سخن گفتن درباره امور دنیوی نیز با محیطی که برای عبادت و یاد خداوند بنا شده، تناسبی ندارد و زمینه را برای تشویش اندیشه های نمازگزاران فراهم می کند.

بر این اساس، انجام دادن دو دسته از کارها در مسجد روا نیست: دسته اول اموری است که انجام آن در مسجد، با شأن و منزلت خانه خدا سازگاری ندارد. دسته دوم کارهایی است که به جنبه عبادی مسجد آسیب می رساند. بر این مسئله بسیار تاکید کرده اند و در این باره چنین گفته اند:

اگر مسجد را برای روضه خوانی چادر بزنند و فرش کنند و سیاهی بکوبند و اسباب چای در آن ببرند، در صورتی که این کارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود، اشکال ندارد.[۵]

امور فرهنگی و آموزشی در مسجد، فعالیت های اجتماعی _ سیاسی و بخشی از امور نظامی که انجام آن در مسجد رواست، با آن که هر یک فضیلت ویژه ای دارد، ولی نباید به جنبه عبادی مسجد و پرستش گاه بودن آن خدشه وارد کند و نمازگزاران را از نماز خواندن در مسجد باز دارد.

جالب است بدانیم فقیهانی همچون امام خمینی (ره) که همواره بر جنبه های اجتماعی _ سیاسی و انقلابی مسجد تاکید می کنند، انجام هر عملی را که مانع عبادت مؤمنان در مسجد باشد، روا نمی دانند. در فتواهای گوناگونی از امام خمینی بر لزوم پرهیز از عملیات ورزشی و حتی آموزش نظامی در مسجد، با همه اهمیتی که دارد، تاکید شده است.[۶]

۲. بررسی آثار تربیتی مسجد

یکی دیگر از آثار فردی مسجد، آثار تربیتی آن است. مسجد علاوه بر آثار عبادی با گستره فعالیت ها و مفاهیم حاشیه ای، در امور تربیتی نیز نقش مهمی ایفا می کند. آثار تربیتی مسجد را در سه بخش بررسی می کنیم:

تربیت دینی

تربیت، در لغت به معنای رشد و پاکیزه کردن است. در اصطلاح، تربیت عبارت است از تبدیل کردن قوه ها به فعلیت و استخراج نیروها و استعدادهای درونی انسان که سبب شکوفایی و پرورده ساختن است.[۷]

تربیت دینی، تربیت بر اساس آموزه های دینی است که به دین داری پایان می پذیرد و شکوفایی دینی را دربر دارد.

«هدف از تربیت دینی، ایجاد تقویت و پرورش روح تقوا و هدایت پذیری است؛ زیرا نجات، در گرو ایمان و تقوای مستمر و رسیدن به مقام رضا می باشد».[۸]

در دنیایی که هدف و فلسفه زندگی، گم شده و پذیرش حیات پوچ و بیهوده، زمینه ساز پی آمدهای نامطلوبی است که به صورت های گوناگون در زمینه های فردی و اجتماعی بروز می کند، تنها دین و تربیت دینی است که عامل هدایت انسان در مسیر زندگی می شود.

در این میان مسجد با احیای تربیت دینی، انسان را به خویشتن باز می گرداند و با زدودن غبارهای خود فراموشی از فطرت، انسان را به سوی هویت دینی راهنمایی می کند. مسجد از راه های گوناگون بر تربیت دینی اثر می گذارد.

ایجاد شناخت

تربیت، بدون ایجاد شناخت و آگاهی امکان پذیر نیست. بنابراین، تربیت دینی به اطلاع رسانی و انتقال مفاهیم نیاز دارد تا در سایه آن وظیفه های دینی شکل یابد. برگزاری جلسه های سخنرانی دینی در مسجدها، مناسبت های گوناگون و بیان احکام، تلاش ارزشمندی در این مسیر است. در این سخنرانی ها شناخت و آگاهی دینی افراد افزایش می یابد و با تبیین جامعیت دینی و ارزش های اسلامی، یکی از مهم ترین جنبه های تربیت دینی شکل می گیرد و در نهایت، ارزش ها و آرمان های دینی تقویت می شود.

تربیت عملی

تربیت تنها به ایجاد و انتقال آگاهی ها مربوط نیست، بلکه تربیت عملی نیز بسیار مؤثر است. برگزاری نماز جماعت، جلسه های دعا و نیایش، اعتکاف و مراسم های دینی در مناسبت های مذهبی از این قبیل است.

تربیت الگویی

تربیت الگویی، یکی ازبهترین شیوه های تربیتی است. مسجد در این مورد نیز مؤثر است. امام جماعت و افراد نمازگزار در مسجد، مسلمانان برتری هستند که بیشتر از دیگران به احکام دینی پای بندند.

[۱] . نک: امام خمینی، چهل حدیث، ح ۲۷، عبادت و حضور قلب.

[۲] . حج: ۳۹.

[۳] . سیداحمد فهری، پرواز در ملکوت، صص ۲۳۸- ۲۳۹.

[۴] . بقره: ۱۱۴.

[۵] . حضرت امام خمینی، رساله توضیح المسائل، مسئله ۹۰۷.

[۶] . نک: رحیم نوبهار، سیمای مسجد، ج ۲، ص ۱۰.

[۷] . مجید رشیدی پور، آشنایی با تعلیم و تربیت اسلامی، ص ۸ تا ۱۲.

[۸] . محمدمهدی پورعلی فرد، نکته هایی درباره روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان، ج، انتشارات شاکر، ص ۱۹.