بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و صلوات الله علی محمد و آله الطاهرین و لعنه الله علی اعدائهم اجمعین و عجل فرجهم

   شریعت مقدس اسلام، وظایفی را در قبال ایتام، بر عهده افراد و اطرافیان او، افراد جامعه و نیز حکومت گذارده است. در صورتی که  این وظایف و نقش­ها به خوبی ایفا شود، آسیب های فردی و اجتماعی و عاطفی وارده بر ایتام به حداقل خواهد رسید.

   در این میان، جایگاه محوری مسجد را در شناخت و تعاون و خدمت رسانی مادّی و معنوی به ایتام نباید فراموش ساخت؛ چرا که از بدو تأسیس این مکان مقدس، همواره مجمعی برای خدمت رسانی و رسیدگی به اقشار مستضعف جامعه و به خصوص ایتام، وجود داشته است.

رسیدگی به ایتام از منظر دین

   توجه به ایتام و رسیدگی به آنان، در همه ادیان الهی مورد تأکید بوده است. قرآن کریم در آیه 83 سوره مبارکه بقره بیان می­دارد که یکی از میثاق­هایی که از بنی اسرائیل گرفته شده است، رسیدگی و احسان به ایتام برمی­شمرد.

    قرآن کریم در آیات مختلف، نیکی و رسیدگی به امور مادّی و معنوی افراد یتیم را پس از احسان به والدین و نزدیکان، قرار داده و این نیکی را یکی از زمینه‌های سازندگی اخلاق و مبارزه با بخل، غرور و مفاسد اخلاقی معرفی کرده است. (نساء/36 و 37) همچنین پذیرایی و رسیدگی به ایشان را یک ارزش و معیاری برای انسان تکامل یافته و نیکوکار معرفی کرده (بلد/15) و ضمن تأکید بر حفظ مال یتیم (نساء/10 و اسراء/34) چگونگی تصرف و مصرف کردن اموال وی (نساء/6) را با رعایت قسط و عدل (نساء/127) متذکّر شده است. این، بزرگترین کتاب آسمانی، جفا در حق یتیمان را از نشانه‌های تکذیب دین و قیامت اعلام کرده است (ماعون/2) و از بدرفتاری با آنان به شدت نهی می‌فرماید(فجر/17 و ضحی/9).

علاوه برآنکه قرآن کریم بر دقّت در حفظ دارایی آنان سفارش کرده، از تبدیل و مخلوط کردن اموالشان نهی می‌فرماید؛ حتی زمان سپردن اموال را به آنان مشخص می‌سازد. (نساء/6) افزون بر آن در بیت‌المال و اموال مردم نیز، حق و سهمیه‌ای را برای ایتام نیازمند، مقرر و دولت اسلامی را موظّف کرده است تا نیازهای آنان را برآورده سازد. (انفال/41 و حشر/7).

وظایف اهل مسجد در برخورد با ایتام

   با توجه به تأکیدات فراوان قرآن کریم و نیز روایات در رسیدگی به ایتام و وظایف خطیری که در این باره بر عهده مومنین نهاده شده است، بی شک جایگاهی همچون مسجد، که محل اجتماع مومنین است، می تواند نقش محوری و هدایتی در تربیت کودکان یتیم داشته باشد. بدین منظور امام جماعت و اهل مسجد باید در رسیدگی به ایتام، وظایف حمایتی، چه از منظر تربیتی و  نیز توجه به نیازهای مادّی ایشان را در نظر گرفته و در انجام آن همواره سعی و تلاش نمایند؛ تا بدین واسطه این کودکان نیز به بهترین نحو، رشد و تعالی یابند.

در این مجال به برخی وظایفی که مومنین در برخورد با ایتام بر عهده دارند، اشاره خواهد شد.

1. شناسایی ایتام محل:

    

      سیره و روش حضرات معصومین علیهم السلام و به تبع آنان علمای بزرگ، بر این مبنا بوده است که نسبت به اقشار آسیب پذیر و ضعیف اطراف خود، آگاهی داشته  و نسبت به آنها هرگز بی­تفاوت نبوده­اند. از این جهت بر همه مومنین است تا حداقل، ایتام محل و محدوده زندگی و مسجد خویش را شناسایی کرده و با برخورد مناسب، هم به دلجویی از آنان پرداخته، تا کمبود عزیز خود را کمتر حس کنند و نیز با برطرف کردن گوشه­ای از نیازهای گوناگون ایشان، پیوندی میان ایشان و مسجد شکل بگیرد.

    

2. شاد کردن یتیم:

   اهل مسجد، پس از شناسایی کودکان یتیم محل می­توانند با برنامه­ریزی هفتگی و یا ماهیانه، موجبات شاد کردن ایتام محل را فراهم سازند. برای مثال می­توان با تدارک اردوهای زیارتی و سیاحتی به همراه برنامه های جنبی و یا با سرکشی فردی و یا جمعی به منزل ایشان و تقدیم هدایای متنوع، آنان را شاد کرد.  یا حتی می­توان با نگاهی محبت آمیز و نوازشی مهربانانه بذر شادی را در دل این کودکان کاشت.   

   رسول مهربانی­ها فرمود: «خانه­ای در بهشت است که خانه شادی نام دارد. جز کسی که یتیمانِ اهل ایمان را خرسند ساخته، وارد آن نمی­شود.» (کنزالعمال، 1409ق، ج3، ص:170، ح6008) و نیز امام صادق علیه السلام فرمود: «یکی از مواردی که سبب دخول در رحمت خدا و آرامش گرفتن در بهشت می­شود، مهربانی کردن با ایتام است.» (صدوق، 1376ش، ص 389).

1. سرپرستی مالی ایتام:

    

      خدای متعال در سوره مبارکه بقره آیه 177، یکی از موارد نیکی و تعاون را، رسیدگی مالی به یتیم ذکر می­کند. کسانی از اهل مسجد که توانایی سرپرستی کودکان یتیم را دارند، لازم است تا این مهم را بر عهده گیرند. در این رابطه پیامبر اکرم فرمودند:

    

   «کسی که یتیمی را سرپرستی کند تا بی­نیاز گردد، خداوند در برابر این کار، بهشت را بر او واجب می­کند؛ همان­گونه که خداوند برای خورنده مال یتیم، آتش دوزخ را واجب کرده است.» (کلینی، 1429ق، ج 13،ص 454)

    

2. سرپرستی تربیتی ایتام:

    

      جالب است که بدانیم سرپرستی تنها در امور مادّی نیست؛ بلکه برعهده گرفتن تربیت سالم و همکاری در روند تربیت صحیح نیز، نوعی سرپرستی محسوب می­شود. امیرمومنان علی علیه السلام در این رابطه فرمودند:

    

   «در تربیت یتیم همّت کن و به گونه­ای او را تربیت کن که فرزند خویش را تربیت می­کنی. هر دو را بطور یکسان از وسائل پرورش و برنامه‏هاى تأدیبی بهره‏مند نما.» (کلینی، 1429ق، ج11، ص 444) و نیز به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام به سرپرستی مادّی و تربیتی ایتام وصیت نمود: «اللَّه اللَّه فی الایتام فلا تغبّوا افواههم و لا یضیعوا بحضرتکم».(کلینی، 1429ق، ج 13،ص 454)

    

3. رسیدگی به امور ایتام:

    

      به فرموده قرآن کریم، اصلاح در امور ایتام وظیفه مومنین است؛ تا جایی که ارتباط بین یتیم و مومنین آنقدر نزدیک شود که با یتیم، اختلاط (هم از جهت مالی و یا حتی از حیث خانوادگی) صورت گیرد. (بقره/220)

    

      چه نیکوست اگر اهل مسجد، کودکان یتیم را چونان فرزندان خود به حساب آورده و از آنان در تمام مقاطع زندگی حمایت کنند و در تربیت آنان همّت گمارند. حضرت علی‏علیه‏السلام می‌فرماید: «مَنْ رَعَى الْأَیْتَامَ رُعِیَ فِی بَنِیهِ»؛ (لیثی، 1376ش، ص444) هر کس رعایت حال یتیمان را کند، حال فرزندانش رعایت خواهد شد. همچنین امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «مَنْ ظَلَمَ یَتِیماً عَقَّ أَوْلَادَه؛(همان، ص 429) هر کس به یتیمی ظلم کند، قطع احسان از اولاد و نسل­های آینده خود کرده است ‍( و عاقبت به فرزندانش ظلم می‌شود.)

    

4. برخورد امام جماعت با ایتام:

    

      چه زیباست که امام جماعت مسجد به عنوان پدر معنوی محل، پس از رحلت فردی از اهالی محل به خانه او رفته و کودکان و اهل خانه او را دلجویی کند. با دقت در سیره نبوی و علوی، می یابیم که حضرات معصومین علیهم السلام، نگاه خاصی به ایتام داشته­اند؛ مخصوصاً در روزهای ابتدایی از دست دادن عزیزان، این توجهات ان به ایشهمواره بیشتر بوده است.

    

      هنگامیکه خبر شهادت جعفر بن ابی طالب را به رسول اکرم صلی الله علیه و آله دادند، حضرت خود به خانه جعفر رفت و دست نوازش بر سر فرزندان جعفر کشید. حضرت فرزندان جعفر را به مسجد برد؛ بر روی پاهای خود نشاند و به اهل خانه خود دستور داد تا سه روز برای آنان غذای لذیذ تهیه کنند. وقتی حضرت به خانه جعفر ­رفتند، از حاجات آنها ­سوال کرد، تا اگر کاری دارند برای آنان انجام پذیرد. (إبن سعد، 1410ق، ج خامسه2، ص11)

    

5. احترام به ایتام:

    

      از آنجا که ممکن است بسیاری از ایتام، با خلأ عاطفی روبرو باشند، بدین سبب نیاز است تا جای خالی از دست رفته آنان به شیوه­های گوناگون توسط مومنین تا حدودی جبران گردد.  بنابراین بر مومنین است تا ایتام را اکرام کرده و نزدیکی عاطفی و احساسی با آنان برقرار سازند. پیامبر اکرم در این باره فرمودند:

   « بهترین خانه‏هاى شما نزد خدا آن است که در آن یتیمى گرامى داشته شود. » (ابن اشعث، بی تا، ص 167

کتابنامه:

1. ابن بابویه، محمد بن على(381ق)، ‏الأمالی( للصدوق)،تهران،‏کتابچى، 1376 ش،چ ششم.

2. إبن سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری (م 230)، الطبقات الکبرى، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1410/1990.

3. ابن اشعث، محمد بن محمد(قرن4)، الجعفریات( الأشعثیات)،تهران‏، مکتبه النینوی الحدیثه، چاپ اول، بی تا.

4. فجری، محمد مهدی، یتیم و یتیم نوازی در اسلام، نشریه مبلغان، آبان و آذر 1388، شماره 122.

5. کلینی، محمد بن یعقوب(329ق): الکافی، قم، دارالحدیث، 1429ق، چاپ: اول.

6. لیثى واسطى، على بن محمد(600ق)، عیون الحکم و المواعظ،مصحح: حسنى بیرجندى، حسین،قم، دارالحدیث، 1376ش، اول.

7. المتقی الهندی (975)، کنز العمال، تحقیق: بکری حیانی، بیروت، 1409 - 1989 م