فقها در کتب فقه، عمل وقف را چنین تعریف کردهاند: وقف عبارت است از اینکه عین ملک و مالی از طرف مالک آن حبس گردد؛ به طریقی که هرگز فروخته و یا گرو گذارده نشود و سود و بهره آن در راه خدا، موافق نظر واقف به مصارف خیر برسد. از وقف گاهی به صدقه جاریه نیز نام برده شده است.
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله رب العالمین و صلوات الله علی محمد و آله الطاهرین و لعنه الله علی اعدائهم اجمعین و عجل فرجهم
یکی از کارهای پسندیده و ماندگار، وقف است. وقف در لغت به معنی ایستادن، درنگ کردن، سکون، امساک، اقامت کردن به کار رفته و در اصطلاح به حبس عین مال، ملک و مستغلات و جاری ساختن منافع آن در راه خدا گفته می شود. (قرشی،1371ش، ج7، ص:236)
فقها در کتب فقه، عمل وقف را چنین تعریف کردهاند: وقف عبارت است از اینکه عین ملک و مالی از طرف مالک آن حبس گردد؛ به طریقی که هرگز فروخته و یا گرو گذارده نشود و سود و بهره آن در راه خدا، موافق نظر واقف به مصارف خیر برسد. از وقف گاهی به صدقه جاریه نیز نام برده شده است.
بعد از گسترش اسلام به مناطق مختلف جهان، سنّت های اسلامی روز به روز رو به افزایش گذارد. سطح موقوفات نیز مانند سایر شئون تمدن اسلامی به طور شگفت انگیزی رو به توسعه گذارد و املاک و مستغلات بزرگ و پردرآمد یکی پس از دیگری برای خیرات و مبرّات عمومی وقف شد و مدارس و مساجد و بیمارستانها و تیمارستانها و خانهها ، پلها و رباطها و کاروانسراها و حمامها و بازارها و آب انبارها و نظایر اینها از جانب مردم نیکومنش و خیر اندیش در شهرستانها و قصبهها و دهستانها وقف گردید (شهابی، 1343ش، ص:5).
یکی از زیباترین نمونههای وقف، که در موقوفات نیز سابقه داشته است، وقف برای اهالی مسجد به خصوص کودکان مسجدی است؛ چرا که واقفین احساس میکردند باید برای پیشبرد سطح فرهنگی اهل مسجد و آماده سازی و تسهیل حضور کودکان به مسجد و تلاش برای تربیت سازنده کودکان مسجدی کاری کنند، این شد که موقوفاتی از قدیم الایام ثبت گردیده است. برای مثال وقف باغ بادام و پسته در اصطهبانات برای کودکانی که به مسجد می روند، از آن جمله است.
واقفین میدانند که وقف، چراغى است که انسان براى سفر به آخرت و توشه راه مهیّا میسازد و توجه دارند که وقف، نشانه تداوم مالکیّت انسان بعد از مرگ و نقطه عطف عشق به مکتب و مردم است. لذا تمام مقصودشان انجام کاری است تا به واسطه آن ، به خدای متعال تقرّب جویند و نیز دیگران هم بواسطه آن عمل مأجور گردند.
نمونههایی از موقوفات معصومان (س)
با ورق زدن تاریخ، نمونههای زیبایی از سنّت ماندگار وقف را از صدر اسلام به دستان مبارک رسول اکرم صلی الله علیه و آله و حضرات معصومین علیهمالسلام و به تبع ایشان مسلمانان شاهد هستیم. از جمله، بنیان و تأسیس مسجد النّبی (ص) در سال اول هجری و به ویژه تشکیل صفّه‌ای در کنار مسجد جهت فقرا، مهاجران و بی‌خانمان‌ها بود، بعضی از مسلمانان نخلستانهایی را برای فقرا و یا گروههایی از اقشار ضعیف جامعه وقف میکردند، برخی اموالی را برای رهبر جامعه اسلامی و عدّه ای برای کودکان یتیم و بی سرپرست وقف میکردند.
امیر المومنین علی علیه السلام نیز در مدینه به محض به ثمر رسیدن نخلستانهایی که آباد کرده بود، این اراضی و باغها را برای ایتام، فقرا، شیعیان و بنی هاشم وقف نمودند و یا چاه‌های آبی را که به دستان مبارک خویش حفر نموده بود، وقف حجاج بیت الله و در راه ماندگان کرد (کلینی،1429، ج 13، ص 461)، حتی ایشان خانه خود را در مدینه وقف کرده و وقفنامه اش را به دست خویش نگاشت. (إبن بابویه، 1404ق، ج4، ص248)
حضرت زهرا (س) برای هفت باغی که پدرش به ایشان هدیه داده بود؛ وقف نامه‌ای نوشت. مقداد و زبیر را شاهد گرفت و تولیت آنها را در وقفنامه به همسرش علی علیه السلام و سپس حسن و حسین علیهما السلام و پس از آنان به فرزند بعد از فرزندان ایشان سپرد. (نوری، 1408ق، ج14، ص51)
حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نیز در دوران حیات، زمینی را با درختانش و قنات آن وقت نمود. (همان، ج4، ص250) امام حسین علیه السلام نیز برای راحتی زائران خویش، زمین های کربلا را خریداری نمود و وقف زائران کرد. (نوری، 1408ق، ج10، ص321)
سهم کودکان مسجدی از موقوفات
در طول تاریخ، واقفین بیشتر در پی اولویتهای فرهنگی و خدمترسانی بوده‌اند تا در همان امر مشارکت نمایند و موقوفاتی را برای پیشبرد آن هدف فرهنگی، سرمایهگذاری کنند. از جمله این کارها موقوفاتی بوده است که خیرین برای بهره بردن اهل مسجد و نیز حضور پرشورتر کودکان در مسجد داشتهاند.
به نظر می‌رسد که می‌توان با خرج سلیقه و هم‌فکری و تقدیم راهکارهای مناسب به خیّرین عزیز؛ آن حامیان همیشگی دین را بیشتر با اهداف و اولویتهای تربیتی و نیازهای نرم افزاری و سخت افزاری کودکان مسجدی بیش از پیش آشنا ساخت و سرمایه عظیم وقف را بیشتر به این سو سوق داد.
لازم است تا اولویتهای وقف در بدنه جامعه نهادینه گردد، تا اینکه کودکان و نوجوانان از ابتدا با این فرهنگ سازی هنگام به ثمر نشستن وقف در وقت بلوغ مالی، ناخودآگاه به سمت موقوفاتی هدایت شوند که اولویت فرهنگی جامعه باشد و این جز با فرهنگ سازی محقق نخواهد شد.
بر مبلّغین و متصدیّان امر و دست اندرکاران است تا با فرهنگ سازی؛ موقوفات خیرین را نیز به این سمت هدایت نمایند تا بدین واسطه، کودکان به عنوان صالحان آینده در سایه آن رشد و پرورش یابند.
با توجه به کثرت وقف در جامعه اسلامی، از دیرباز تاکنون و قلّت وقف برای کودکان مسجدی و جذب آنان، راهکارهایی پیشنهادی برای موقوفات مربوط به ارتباط کودکان با مسجد به نظر می رسد که به آن در قالب شمارگانی اشاره خواهیم کرد.
وقف برای کودکان و نوجوانان اهل خانه و خانواده و فامیل که اهل مسجد باشند، تا بدین سبب به واسطه عین موقوفه به مسجدی شدن رغبت بیشتری پیدا کنند.
وقف زمینهایی در اطراف مسجد برای بازی و ورزش کودکان مسجدی.
وقف لوازم ورزشی متناسب با فضای مسجد مورد نظر مانند: میز تنیس، فوتبال دستی و لوازم بدنسازی و ...
وقف ویدئو پرژکشن؛ برای اکران فیلم و انیمیشنهای آموزنده توسط متصدیان فرهنگی مسجد.
وقف کتابخانههای غنی و به ویژه کتب مورد نیاز کودکان و نوجوانان مسجد.
وقف سالن مطالعه در جوار مسجد با محیطی مناسب و تهویه مطبوع.
وقف اموالی به جهت رسیدگی و اعطاء تسهیلات به مسئولین فرهنگی و معلمین قرآن و احکام و عقائد کودکان مسجد.
وقف اموالی برای تهیه جوایز نفیس و اعطاء آن تنها به کودکانی که اولین بار به مسجد حضور پیدا میکنند.
وقف درختان میوه نزدیک مسجد و یا در اطراف مسجد برای خوردن کودکان مسجد و تفریح برای آنان.
وقف اموالی برای رسیدگی و سرپرستی ایتام مسجدی.
وقف اموالی برای تهیه خوراکیهای سالم و همیشگی؛ مثل خرما به عنوان میوه بهشتی برای کودکان مسجدی.
وقف البسه یکدست برای گروههای همخوانی سرود و تواشیح مسجد.
وقف رایانه هایی جهت آموزش و تحقیقات کودکان و نوجوانان مسجدی.
وقف تاب و سرسره های کوچک برای قرار دادن آن در گوشهای از حیاط مسجد به جهت سرگرم کردن کودکان.
وقف اموالی برای برپایی جشن های تکلیف و اهداء جوایز به مکلّفین.
وقف اموالی برای تهیه چادر نمازهایی زیبا به همراه سجاده برای دختران مسجدی.
وقف اموالی برای آموزش کمک درسی به نونهالان و نوجوانان در سن مدرسه.
وقف اموالی برای برگزاری کلاسهای دائمی آموزش قرآن (اعم از مفاهیم، صوت و لحن ، تجوید) و احکام و عقائد.
وقف اموالی برای راه اندازی هیئتهای عزاداری، مخصوص کودکان و نوجوانان مسجدی.
وقف اسباببازی در گوشهای از مسجد برای کودکان زیر سه سال که همراه والدین به مسجد می آیند.
وقف اموالی برای استخدام مربّی مهد، به جهت نگهداری کودکان همراه والدین در مسجد.
وقف اموالی برای آموزش زوج های جوان در مورد تربیت فرزند صالح در مسجد.
وقف قفس پرندگان زیبا و قرار دادن آن در مسیر عبور کودکان در ورودی مسجد.
تهیه و وقف کردن آکواریوم با ماهی های زیبا و جذاب و قرار دادن آن در مسیر عبور نمازگزاران به مسجد.
وقف اموالی برای چکاب پزشکی و دندان پزشکی کودکان و نوجوانان مسجد و درمان آنها.
وقف اموالی برای تهیه جوایز مختص امام جماعت مسجد؛ تا اینکه در مواجهه خود در مسجد با کودکان و حتی در خارج از مسجد به تمامی کودکان محل اعطاء نمیاد، تا اینکه فتح بابی برای حضور آنان در مسجد باشد.
کتابنامه:
إبن بابویه، محمد بن علی(386ق): من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، 1404ق، چاپ: دوم.
شهابی، علی اکبر: تاریخچه وقف در اسلام، تهران، دانشگاه تهران ،1343ش.
کلینی، محمد بن یعقوب(329ق): الکافی، قم، دارالحدیث، 1429ق، چاپ: اول.
قرشی، علی اکبر: قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371ش، چاپ: ششم.
لطیفی، میثم: پرتویی از سیمای وقف در ایران اسلامی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1387ش.
نوری، حسین بن محمد تقی (1320ق): مستدرکالوسائل و مستنبطالمسائل، قم، موسسه آلالبیت، 1408ق، چاپ: اول.