" بسمه تعالی"

نقش مساجد در تأمین بهداشت روان انسان

حسین علوی مهر

مقدمه

مسجد مهم‌ترین مکان مذهبی است که کارکردهای متعددی در زمینه‌ی بهداشت روان دارد. تحقیقات نشان می‌دهد که حضور در مسجد می‌تواند در ازبین‌بردن برخی مشکل‌ها، مانند احساس تنهایی، غم و اندوه، بسیار مؤثر باشد. امید به زندگی و استجابت دعا، احساس اعتماد و تکیه به خداوند، جلب محبت خداوند با نیایش (به‌ویژه به‌صورت دسته‌جمعی)، و تقویت خیرخواهی و نوع‌دوستی به‌وسیله‌ی ارتباط با دیگر مسلمانان، از نتیجه‌های مثبت مسجد است. سلامت روح، آرامش خاطر، و زندگی فارغ از نگرانی و گرفتاری از نیازهای اساسی بشر هستند. روان‌شناسان برای تأمین بهداشت روانی افراد تلاش می‌کنند که باورها، عواطف و رفتارهای نادرستی را بشناسند که باعث بیماری‌ها و ناراحتی‌ها می‌گردد. آن‌ها در پی تغییر این عامل‌ها و یافتن قاعده‌هایی برای زیست بهتر هستند. یکی از بهترین راه‌ها برای این مقصود عمل به فرمان خالق روح انسان است؛ زیرا او نیازهای انسان و قوانین حاکم بر جهان را بهتر از هرکس دیگری می‌داند. بسیاری از روان‌شناسان به این نتیجه رسیده‌اند که تنها روزنه‌ی امید برای رهایی از ناراحتی‌ها ایمان به خدا و اعتقاد به قدرت مافوق انسان است. معبد در ادیان و به‌ویژه مسجد در اسلام بهترین مکان برای حفظ ایمان، اعتقاد به خدا و ارتباط با مبدأ قدرتمند و مافوق انسانی است. بشر باید در راستای نیازهای مادی، برای نیازهای روحی و روانی خود نیز تلاش کند. روح بشر به نظام اخلاقی، ایمان، اعتقاد و محبت نیاز دارد. انسان محتاج تکیه‌گاهی است که به او توکل کند و از او کمک بخواهد. این‌ها به‌منزله ی مواد لازمی است که برای روح لازم است و اگر تعادل آن به‌هم بخورد، دیگر هیچ چیز نمی‌تواند مایه‌ی خوشی و آرامش شود. این مقاله در صدد ارائه تأثیرهای مسجد در تأمین بهداشت روانی است. به نحو پراکنده از مجموعه روایات، درمی‌یابیم که مسجد می‌تواند در سه راهکار «شناختی»، «عاطفی» و «رفتاری» بر روح انسان تأثیر بگذارد که با توضیحی مختصر بدان اشاره می‌کنیم.  مبحث اول: کلیات (مفهوم¬شناسی)  مسجد در لغت «مسجد» اسم مکان یا زمان، مشتق از «سَجَدَ» است و به مکانی می‌گویند که در آن خداوند سجده و عبادت می‌شود از این¬رو مسجد، محل حصول قرب الهی و مکان از بین بردن خودخواهی و تاریکی‌ها است و سزاوار است که انسان به مسجد روی آورد تا قرب الهی تحصیل کند و از غیر خدا منقطع گردد و نفس خود را از عیوب پاک کند. از نظر «شرعی» نیز به مکانی گفته می‌شود که مخصوص نماز و عبادت خداوند است و ورود به آن شرایطی دارد که در کتاب¬های فقهی بیان شده است. مرحوم صاحب جواهر می¬نویسد: «والمراد بالمسجد شرعاً المکان الموقوف علی کافۀ المسلمین للصلاۀ»؛ مقصود از مسجد در اصطلاح شرعی مکانی است که برای إقامه¬ نماز تمام مسلمانان وقف شده است.  بهداشت روان در تعریف بهداشت روانی گفته شده است: «استعداد روان برای هماهنگ، خوشایندبودن و مؤثر کار کردن برای موقعیت‌های دشوار و انعطاف‌پذیر بودن برای بازیابی تعادل خود، توانایی داشتن.» طبق این تعریف، شخصی که بتواند با محیط خود (اعضای خانواده، همکاران، همسایگان و به طور کلی اجتماع) خوب باشد، از نظر بهداشت روانی «به¬هنجار» خواهد بود. این شخص با تعادل روانیِ، رضایت¬بخشی رفتار، تعارض‌های خود را با دنیای بیرون و درون حل خواهد نمود و در مقابل ناکامی‌های اجتناب¬ناپذیرِ زندگی مقاومت خواهد کرد. منظور از تأثیر مسجد در بهداشت روان این است که فرد با مهم¬ترین نماد دینی یعنی مسجد، خود را هماهنگ کند و تعارض‌های خود را با دنیای بیرون و درون حل نماید و در مقابل ناکامی‌ها، یأس‌ها و مشکلات اجتناب ناپذیر زندگی مقاومت نشان دهد و مسجد در روح او تأثیر بگذارد.  جایگاه مسجد مسجد مکان یاد خدا، خانه خدا در زمین، محل توجه به خدا، جایگاه مطهران و صدیقین، منزلگاه پیامبرانی هم¬چون حضرت ابراهیم و خضر، مکانی برای کسب دانش، بازار آخرت، خانه‌های پرهیزگاران و مؤمنان است. این وصف¬های مسجد، به خوبی ماهیت مسجد و جایگاه آن را برای ما روشن می‌سازد که دارای ماهیت عبادی و مکانی برای پرهیزگاران و ارتباط معنوی بین بنده و معبود است. هم¬چنین مسجد از آغاز پیدایش نقشی ویژه‌ در فرهنگ و تمدن اسلامی به ویژه در تربیت دینی مسلمانان داشته است و یکی از مکا¬نهای پر رونق تربیت فکری در سرزمین¬های اسلامی بوده است.  مبحث دوم: مسجد، بهداشت روان و راهکارها در میان مسلمانان، مسجد بهترین مکان برای عبادت و ذکر و تسبیح خداوند است. فضای مسجد، فضایی نورانی و الهی است و بر همین اساس بر روح انسان تأثیرگذار می¬گذارد. پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «مَنْ کَانَتِ الْمَسَاجِدُ بَیْتَهُ ضَمِنَ اللَّهُ لَهُ بِالرَّوْحِ وَ الرَّاحَةِ» ؛ هر کس که مساجد را خانه خودش قرار دهد، خداوند آرامش روحی و روانی را برای او ضمانت می¬کند. در روایتی دیگر پیامبر اسلام(ص) مسجد را مایه آرامش اهل آن معرفی می¬کند: «مَا جَلَسَ قَوْمٌ فِی مَجْلِسٍ مِنْ مَسَاجِدِ اللَّهِ تَعَالَى یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَ یَتَدَارَسُونَهُ بَیْنَهُمْ إِلَّا تَنَزَّلَتْ عَلَیْهِمُ السَّکِینَةُ وَ غَشِیَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَ ذَکَرَهُمُ اللَّهُ فِیمَنْ عِنْدَهُ» گروهی در مسجدی از مساجد الهی برای تلاوت و آموزش قرآن نمی‌نشینند مگر آن¬که آرامش بر ایشان نازل و رحمت الهی شامل حال آنها شود. هر دو روایت به خوبی نشان می‌دهد که حضور در مسجد، آسایش روحی و روانی، سکینه الهی را به همراه دارد. راهکارهای ایجاد آرامش در این¬که مسجد، چگونه آرامش روح می‌آورد و روان انسان را سیراب می‌کند، راهکارهایی وجود دارد. حال، به مهم‌ترین راهکارهایی می‌پردازیم که برای کسب این آرامش وجود دارد: 1 ـ راهکارهای معرفتی منظور از معرفت، شناخت خود، خدا و نیز جهانی است که در آن زندگی می‌کنیم. شناخت صحیح و ارزشیابی دقیق انسان از رویدادهای زندگی، می‌تواند نقشی بسیار مهم در سلامت روحی داشته باشد. دنیا همیشه همراه با گرفتاری‌هاست، اما این مشکلات به طور مستقیم انسان را ناراحت نمی‌کنند؛ بلکه طرز تفکر و نحوه برخورد فرد با مشکل است که اهمیت دارد و می‌تواند زندگی فرد را از مشکل رها سازد. برای مثال، اگر فرد بیمار از خوردن برخی غذاها پرهیز کند یا داروهای تلخ و تند را بخورد، بهبود می¬یابد و چه بسا به جای ناراحت شدن از تلخی دارو، خوشحال هم باشد که بیماری را از خود دور کرده است. این همان شناختی است که می‌تواند راه صحیح زندگی را به انسان بیاموزد و نیز با تغییر شناخت، از شناخت مادی به سوی اعتقاد به خداوند و شناختن این که جهان، فعل خداوند و ناشی از اراده اوست، می‌توان بهداشت روانی افراد را تأمین کرد. رابطه و أنس فرد با مسجد، در بسیاری از مؤلفه‌های معرفتی مانند ایمان و اعتقاد صحیح، کسب دانش و غیره می‌تواند نقشی اساسی و تقویت کننده ایفا کند. 2 ـ راهکارهای عاطفی منظور از راهکارهای عاطفی، مؤلفه‌هایی است که احساسات فرد را نشان می¬دهد؛ مانند ترس، وحشت، شادی، غم و رضایت. گرایش‌های عاطفی افراد نیز همواره بر نگرش‌های شناختی آنها مبتنی است. برای مثال، افراد با ایمان در آرامش روحی و روانی به¬سر می‌برند و همواره نوعی رضایت در آنان به چشم می‌خورد. ارتباط با مسجد هم، می‌تواند نقشی مستقیم و اساسی در شادی، نشاط و امیدواری افراد داشته باشد. 3 ـ راهکارهای رفتاری منظور، رفتار و اعمالی است که افراد بر اساس نگرش‌های شناختی و عاطفی انجام می‌دهند، مثل بسیاری از وظایفی هم¬چون استعانت از نماز و صبر، استفاده از روزی‌های پاک و حلال که خداوند برای افراد مؤمن مقرر می‌فرماید. با توجه به عقاید انسان و احساسات صحیح عاطفی، ارتباط با مسجد در این¬گونه موارد تأثیری مثبت دارد. کسب روزی پاک با وجود ارتباط با مسجد و آموزه‌هایی که در این باره وجود دارد، با کسب روزی از شیوه‌های دیگر متفاوت خواهد بود. هم¬چنین حضور زنان در مسجد با لباسی خاص نقشی مهم در شخصیت آنان دارد. به همین ترتیب آراستگی مردان و لباس¬های نظیف و زیبا پوشیدن و استعمال بوی خوش و نیز روابط اجتماعی مناسب با افراد مسجدی، می‌تواند شخصیت رفتاری انسان را زیباتر کند.    مبحث سوم: تبیین راهکارهای سه¬گانه  الف) نقش مسجد در راهکارهای معرفتی 1 ـ ایمان به خداوند مسجد، نماد رابطه انسان با خداست و حضور در آن نشانه‌ای از ایمان به خداوند است. رسول خدا(ص) می-فرماید: «وقتی مردی در رفت و آمد به مسجد مداومت دارد گواه دهید که او فردی مؤمن است». بنابراین مداومت بر رفتن به مسجد نشانه ایمان به خداست و افراد با ایمان روحی مطمئن‌تر، اعصابی آرام‌تر و قلبی سالم‌تر دارند؛ زیرا انسان مؤمن همواره مورد لطف الهی قرار می‌گیرد و خداوند آرامش بر آنان نازل می‌کند قرآن می‌فرماید: (هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَعَ إِیمَانِهِمْ) او کسی است که آرامش را در دلهای مؤمنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمان¬شان بیفزاید. استاد مطهری؛ می‌نویسد: «آمار نشان می‌دهد که همه بیماران روانی یا بیشتر آنان در میان طبقه‌‌ای هستند که از «ایمان به خدا» و اعتقاد خالص به مبدأ متعال بی‌بهره‌اند. منشأ این بیماری‌های روانی احساس محرومیت‌ها و مصونیت‌های اجتماعی است. ایمان، حکم داروی پیشگیری را دارد. با وجود ایمان، محرومیت‌ها انسان را از پا در نمی‌آورد و تعادل او را محفوظ می‌دارد.» 2 ـ ذکر و یاد خدا در مسجد مسجد بهترین محل برای ذکر خداست؛ هم ذکر لفظی و هم ذکر معنوی. خداوند می‌فرماید: (أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ) هنگام عبادت در هر مسجدی به سوی او توجه کنید، او را بخوانید و دین خود را برای او خالص کنید. خداوند متعال یکی از ویژگی¬های مسجد را ذکر و یاد خدا و نام خداوند معرفی می‌کند: (مَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا) ؛ مساجدى که نام خدا در آن بسیار برده مى‏شود. هم¬چنین خداوند بزرگ¬ترین ظلم و ستم را ممانعت از ذکر نام خدا در مسجد می¬داند. مسجد خانه‌های نورانی خداوند است و خدا رخصت داده است که ساخته شوند و نامش در آنجا برده شود و مردم بامدادان، عصرگاهان و شب‌هنگام خدا را در آن جا تسبیح می‌گویند. به همین جهت رسول خدا(ص) فرمود: هر نشستی در مسجد بیهوده است مگر این که برای سه کار باشد؛ خواندن قرآن، ذکر خدا، پرسش از علم. هم¬چنین در روایتی آمده است، مردی از رسول خدا(ص) پرسید: بهترین اهل مسجد چه کسانی¬اند؟ حضرت فرمود: آنان که بیشترین ذکر را برای خدا بگویند. استاد مطهری(ره) در این¬باره می‌نویسد: «اگر بشر خیال کند که با رسیدن به ثروت و رفاه به مقام آسایش می‌رسد و از اضطراب و ناراحتی و شکایت بیرون می‌آید اشتباه کرده است. منحصراً با یاد خداست که دل‌ها آرامش پیدا می‌کند. بسیاری از مکتب‌ها تکیه روی دور ماندن انسان از اصل خود دارند. مکتب‌های دیگری هستند که تکیه انسان، روی درد انسان است برای خلق خدا، نه درد انسان برای خدا. دیگری می‌گوید: انسان. و سومی می‌گوید: خدا و انسان؛ در حالی که خدا و انسان از یکدیگر جدا نیست تا خدا نباشد انسان هم نیست، تا آن درد، خدایی را که در انسان است نشناسد و تا انسان به سوی خدا نرود، درد انسانی او هم به جایی درمان نخواهد شد. انسانیت، درد خداست، درد انسان از درد خدا [داشتن] است.» و لذا چون مسجد محل ذکر خدا، قرائت قرآن، نماز، است بهترین مکان نیز برای آرامش دل خواهد بود. 3 ـ علم و کسب دانش یکی از کارکردها و نیز آثار بسیار مهم حضور در مسجد، «تعلیم و تعلّم» است. نادانی بزرگ¬ترین دشمن انسان است. از این¬رو اسلام، از همان آغاز بر علم و دانش تأکید نموده است و نخستین آیاتی که بر پیامبر اسلام(ص) نازل شد، درباره قلم بود. پیامبر اسلام(ص) و امامان معصوم: تحصیل دانش را از مهم¬ترین ویژگی¬های هر مسلمان برشمرده و مسلمانان را بر دانش¬اندوزی تشویق می‌کردند. بر همین اساس، مسجد در آن دوره، مهم¬ترین مرکز اجتماعات علمی ـ آموزشی بوده است و این ویژگی در قرن¬های متمادی به حیات خود ادامه داده است. امام علی(ع) یکی از آثار هشت¬گانه‌ رفت و آمد به مسجد را دستیابی به علم و دانش نو و تازه می‌داند. روزی سول خدا(ص) در مسجد دو گروه را مشاهده کردند؛ گروهی به بحث‌های علمی می‌پرداخت و دیگری به دعا و عبادت مشغول بوند. از حضرت سؤال کردند [کدام مجلس بهتر است] فرمود: هر دو مجلس کار نیک انجام می‌دهند اما آن گروهی که دانش فرا می‌گیرند و به دیگران می‌آموزند، بافضیلت‌ترند و من برای یاد دادن مبعوث شده‌ام؛ سپس به همان گروه پیوستند.  مسجد و تعلیم قرآن امام صادق7 تلاوت و آموزش قرآن را مایه آرامش قلبی انسان می‌داند و می‌فرماید: هیچ گروهی در مسجد برای تلاوت کتاب خدا و آموزش و تعلیم نمی‌نشینند، مگر این که آرامش قلبی آنان را فرا می‌گیرد و فرشتگان آنان را در بر می‌گیرند. پیامبر اسلام(ص) کسانی را که در مسجد به بحث و تعلیم قرآن می‌پردازند، میهمانان خدا می-نامد و می¬فرماید: تا زمانی که به مباحثه¬های علمی مشغول هستند فرشتگان آنان را حمایت و حفاظت می¬کنند. این روایات یکی از مهم¬ترین کارکردها و آثار معرفتی مسجد را که تعلیم و تعلم است مطرح نموده تا افراد روح و فکر خود را تقویت و قلب با علم و دانش آرامش بخشند. بر همین اساس یکی از زیر مجموعه‌های مهم مساجد، کتابخانه و محل مطالعه و درس و بحث بوده است. «مارسل بوازا» اسلام¬شناس سوئیسی می‌نویسد: «تأسیس کتابخانه‌ها و شبستان و تالار اجتماعات در مساجد این حقیقت را آشکار می‌سازد که مساجد در اسلام بدان¬گونه که بعضی پنداشته‌اند منحصر برای نماز نیست، بلکه یقیناً یکی از مراکز مهم فرهنگی اسلام نیز می‌باشد.» حضور دانشمندان اسلامی در مساجد و وجود کتاب‌های مفید بدون تردید در قرون متمادی پاسخ‌گوی پرسش-های فراوانی بوده است که اقشار مختلف مردم در مسجد به دنبال پاسخ‌های آن بوده‌اند. 4 ـ مسجد و کسب رضایت الهی رضایت از آن¬چه خداوند برای انسان مقّدر ساخته است، موجب إلتیام سختی¬ها و مشکلات زندگی فرد و درمان بسیاری از دردهای جسمی و روحی است. امام حسین(ع) با وجود آن همه سختی¬های شدید زندگی (با این اندیشه که در جستجوی رضایت الهی هستم)، به هنگام شهادت فرمود: «الهی رضاً بقضائک» و همه سختی‌ها را بر خود آسان کرد. رضایت الهی در زندگی در تأمین بهداشت روانی افراد نقشی مهم دارد؛ زیرا اگر حادثه‌ای پیش بیاید و خدای متعال مانع رخ دادن حادثه نشود، در می¬یابیم که مصلحت در وقوع آن حادثه بوده است. اگر انسان به این حقیقت ایمان داشته باشد، به دنبالش«خُلق توحیدی» هم پیدا می‌شود، یعنی انسان پس از وقوع حادثه ‌بد هم ناراضی نباشد و آن را ناشی از مصلحتی نامعلوم بداند که فقط خدا از آن آگاه است. رفت ‌وآمد به مسجد، ارتباط با خدا و تفکر درباره‌ی او به اتکاء به خدای بزرگ می‌انجامد. انسان درمی‌یابد که همه‌ی قدرت‌ها و مکتب‌ها در دست خداست. حضور در مسجد به آدمی نشان می‌دهد در حقیقت مسبب اصلی خداست و ناکامی‌ها و ناملایمت‌ها خواست خداوند و اقتضای طبیعی زندگی است. امام علی(ع) می‌فرماید: من نشستن در مسجد جامع را بهتر از نشستن در بهشت می‌دانم؛ زیرا نشستن در بهشت رضایت نفس من است اما نشستن در مسجد جامع رضایت پروردگار من است. این نشستن، اگر همراه با تفکر و اندیشه به معبودی باشد که قادر بر همه چیز است، می‌تواند همه مشکل¬ها را آسان کند، امام علی(ع) در سخنی دیگر می‌فرماید: «اَلرِّضَا بِقَضَاءِ اللهِ یُهَوِّنُ عَظیمَ الرَّزَایَا» ؛ راضی بودن به قضای الهی سختی‌ها و مشکلات را آسان می‌کند. امیرمومنان(ع)می‌فرماید: « مَنْ وَثِقَ بِأَنَّ مَا قَدَّرَ اللَّهُ لَهُ لَنْ یَفُوتَهُ‏ اسْتَرَاحَ‏ قَلْبُهُ » هرکس به این نکته اعتقاد داشته باشد که هرچه برای او مقدر شده است از بین نمی‌رود، قلب او آرام می‌گیرد.  ب‌) راهکارهای عاطفی 1ـ دعا و درخواست از خدا انسان عصرِ حاضر، با وجود همه پیشرفت‌ها و تسلط بر تکنولوژی¬ها و طبیعت، باز هم در وجود خویش احساس ضعف می‌کند و به هنگام سختی‌ها و مشکلات می¬خواهد به قدرتی ماوراء طبیعت پناه ببرد. این ضعف باعث احساس محرومیت می‌شود که می‌تواند بهداشت روانی فرد را تحت تأثیر قرار دهد؛ زیرا اگر شخص احساس بیچارگی و تنهایی کند زمینه بروز اضطراب ایجاد می‌شود. ادیان الهی به ویژه اسلام به این نیاز بشر پاسخ گفته¬اند و راه‌ حلی مناسب پیشنهاد کرده است. اسلام، انسان را به دعا و أنس با خداوند تشویق می‌کند، زیرا دعا و پیوند عاطفی با خداوند، انسان را از تنهایی می‌رهاند. به قول «آلکسیس کارل» دعا پرواز روح است، دعا اظهار عبودیت است و دعا کمال انسانیت است. دعا برقرار شدن پیوند بنده با خدا است. پیوندی که قطع ناشدنی است.  دعا و نیایش در مسجد هرچند دعا و درخواست از خداوند مکان¬مند نیست، اما در برخی مکان¬ها تأکید بیشتری بر آن شده است و امکان اجابت، افزون¬تر است. «مسجد» مکان ویژه عبادت و ارتباط با خدا است. از این¬رو خداوند ما دعوت می‌کند به مسجد برویم و با اخلاص او را بخوانیم (وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ) ؛ در هر مسجدی به سوی او توجه کنید و او را بخوانید و دین خود را برای او خالص کنید. خداوند نیز به افرادی که در مسجد بیایند و با اخلاص او را بخوانند عنایتی ویژه خواهد کرد؛ زیرا خود دعوت کرده است و خود نیز پاسخ خواهد داد. امام صادق(ع) ضمن این¬که مسجد را خانه خدا معرفی می¬کند و می¬گوید هرکس با طهارت به مسجد برود آمرزیده است، می‌فرماید: «فَأَکْثِرُوا فِیهَا مِنَ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاء» ؛ در آنها نماز و دعا زیاد بخوانید. خداوند از مسجد و اهل آن محافظت می‌کند. مسجد از مکان¬های پر برکت و فرخنده روی زمین است. به همین جهت شایسته است انسان درخواست¬های خود را در مسجد از خداوند بخواهد و خداوند وعده داده است یاور و پشتیبان آنانی باشد که در مسجد هستند. امام صادق(ع) به افرادی که به مسجد می‌روند، این امید را می‌دهد که به خانه باز نمی‌گردد مگر این که دعاهای او به گونه¬ای به اجابت ‌رسیده است، بدین نحو که خداوند به برکت آن دعا او را به بهشت می‌برد یا به سبب آن بلای دنیا را از او دور می‌کند.  مسجد و نیایش دسته جمعی تاکید اسلام بر ارزش‌گذاری نماز جماعت، حضور در نمازهای جمعه و نماز باران و آوردن کودکان به مسجد می‌تواند حاکی از این مسأله باشد که حضور در اماکن مقدس و مساجد و شرکت در مراسم¬های جمعی، سبب افزایش امید در مسلمانان می‌شود. در نیایش جمعی فرد، با هماهنگ کردن خود با محیط، لحظاتی کشمکش‌ درونی و تضادهای روحی و روانی خویش را فراموش می¬کند؛ زیرا وضعیت مسلمانان و هم¬نوعان خویش را از نزدیک مشاهده می¬کند و به کمک آن¬ها بر اختلالات روحی و روانی خویش فائق می¬آید. سؤال: شاید کسی بپرسد آیا خداوند فقط در مسجد است که باید دعا را در مسجد و به صورت دسته‌جمعی برگزار کنیم؟ جواب: در پاسخ می¬گوییم، گرچه خداوند مکان¬مند و زمان¬مند نیست و فرموده (فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّه) هر کجا روی آورید همان¬جا خدا است. اما تاکید کرده است که من، برخی مکان¬ها یا برخی حالت¬ها را بیشتر دوست دارم، برای مثال، خداوند جایگاه خاصی به «مسجدالحرام» یا «مسجدالنبی» یا «مسجد کوفه» نسبت به سایر اماکن داده است. هم¬چنین خداوند حالت جماعت را بهتر از فُرادی می¬داند و به حالت گریه، خشوع، قطع امید از غیر خدا، اخلاص و حالت دل¬شکستگی امتیازی خاص داده است. نقل شده است که شیخ¬الرئیس ابوعلی سینا برای ابوسعید ابوالخیر نوشت: «چه لزومی دارد مردم همه در مسجد اجتماع کنند با این که خداوند از رگ گردن به انسان نزدیک‌تر است (نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِید) هرجا که باشی اگر رابطه‌ات با خدا برقرار باشد نتیجه خواهی گرفت. وی در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در یک¬جا روشن باشد و یکی از آنها خاموش گردد، چراغ¬های دیگر روشن است و محیط هم¬چنان روشن، اما اگر همان چراغ¬ها هر کدام در یک اتاق باشد، اگر یکی از آنها خاموش شد، آن اتاق در تاریکی فرو خواهد رفت. انسان‌ها نیز این¬گونه هستند.» هر شخص دارای ظرفیتی خاص است که می‌تواند به نحوی مفید برای دیگران باشد. 2 ـ امیدواری به فضل خداوند یکی از چیزهایی که در تأمین بهداشت روانی افراد اثر زیادی دارد، امیدواری است، روح و روان انسان به¬گونه‌‌ای است که با پدید آمدن مشکلی یا ارتکاب عملی ناشایست و نامعقول از آینده خود ناامید می¬شود، خود را نمی-بخشد و قدرت جبران را از دست می¬دهد و از آمرزش مأیوس می¬گردد. امید به رحمت خداوند، می‌تواند به هنگام گرفتاری، به انسان کمک کند. بنا به دیدگاه برخی از دانشمندان از جمله «لازاروس» و «فولکمن» امیدواری موجب می‌شود که فرد: 1ـ به خود اعتماد داشته باشد و بر اثر این اعتماد راهبردهای سازگاری خاص خود را به کار گیرد؛ 2 ـ به دیگران اعتماد پیدا کند، هم¬چنان که بیمار به پزشک معالج خود اعتماد پیدا می¬کند. 3 ـ به خدا متوجه شود و در اثر این توجه قوت قلب یابد. در فرهنگ اسلام بر حفظ امیدواری و راه¬های به کسب آن تاکید شده است. ناامیدی و یأس، گناه شمرده می¬شود می‌آید. اسلام در همه برنامه‌ها و آموزه¬هایش روح امید و حرکت را در افراد می‌‌دمد و از ایستایی و تنبلی و ناامیدی نهی می‌کند. اسلام، دست¬یابی به نتایج مطلوب را مرهون تلاش و کوشش مضاعف می‌داند.  مسجد و روحیه امیدبخشی یکی از مهم¬ترین راهکارهای دست‌یابی به امیدواری، حضور در مساجد است، در روایات مربوط به حضور انسان در مسجد، ضمن دست‌یابی به فضیلت‌ها، آینده‌ای برای او در نظر گرفته می¬شود که روح امید و نشاط را در انسان زنده می‌کند. توجه به آنها کمک می¬کند، آدمی یأس و افسردگی را دور کند. حضور در مسجد، باعث می‌شود انسان از زندگی احساس رضایت بکند و برای به دست آوردن زندگی سالم و بی‌نقص تلاش بیشتری بکند. فرد با حضور در مسجد با صاحب¬خانه‌ای ارتباط برقرار می‌کند که او را محترم شمرده و در رفع نواقص او کوشا خواهد بود. برخی از نکات که با حضور در مسجد باعث امیدواری می‌شود عبارت است از: 1) حضور در مسجد به نوعی زیارت خدا و خانه اوست و خداوند میهمان خود را محترم شمرده و به او اکرام می‌کند؛ 2) گناهان شخص آمرزیده و نیکی‌های او افزایش می‌یابد؛ 3) مسجد مانند در خانه¬ی پادشاه بزرگی است که اگر حرمتش پاس داشته شود عبادات کم را به زیادی می‌پذیرد و ثواب فراوان بر آن می‌دهد؛ 4) اگر نماز با توجه و یاد خدا باشد قبل از پایان نماز جماعت، خداوند او را می¬آمرزد و بهترین جایگاه آخرت را به او عطا می‌کند؛ 5) خداوند ضمانت کرده است که نمازگزار را به بهشت ببرد؛ 6) دعای او مستجاب می‌شود و اگر دعا برای دفع بلا کند بلا از او دور می‌شود؛ 7) آسایش روحی و جسمی می‌یابد؛ 8) با اهل ایمان دوست می¬شود تا در امر الهی از او استفاده کند؛ 9) علم و دانشی نو و تازه پیدا می‌‌کند؛ 10) نشانه‌ای مستحکم و استوار در زندگی می‌یابد؛ 11) سخنی می‌شنود که او را هدایت می‌کند؛ 12) رحمتی که از جانب خداوند انتظار می‌کشد به دست می‌آورد؛ 13) سخنی که او را از پستی و خواری و گمراهی باز دارد؛ 14) در او روح خشیت و خداترسی و یا حیاء از برادران ایمانی پیدا می¬کند که باعث می‌شود گناه را ترک کند.  پاداش¬های امیدبخش رفتن به مسجد بدون تردید یکی از ابزارهای تربیتی، تشویق و تنبیه است که در اسلام به هر دو جنبه اهمیت فراوان داده شده است. پیامبران الهی هم مبشّر به بهشت و هم منذر بوده‌اند که مردم را از عواقب بد گناه و کفر می‌ترساندند، پیامبر اسلام(ص) نیز همین گونه بود؛ (إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِیرًا) ما تو را به عنوان شاهد و بشارت دهنده و ترساننده از جهنم فرستاده‌ایم. خداوند متعال همواره در قرآن کریم کارهای خوب انسان را تشویق می¬کند و پاداش¬هایی هم برای او در نظر می‌گیرد؛ مثل آیه شریفه (مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها)؛ اگر کسی کاری نیک انجام دهد ده برابر پاداش می‌بیند. رفت و آمد به مسجد باعث ایجاد روحیه امید می¬شود؛ زیرا افزون بر پاداش¬های دنیوی، پاداش¬های امیدبخش خاصی نیز دارد، مانند: 1 ـ آسایش در سرای آخرت و بنیان خانه‌ای بهشتی 2 ـ گرامیداشت و احترام خداوند 3 ـ زائر خدا 4 ـ نورانیت در روز قیامت 5 ـ آمرزش و پاکی گناهان 6 ـ به دست آوردن هفتاد هزار حسنه 7 ـ برتری و ترفیع درجات 8 ـ انس و هم‌نشینی با فرشتگان در قبر 9 ـ استغفار فرشتگان 10 ـ پاداش جهاد در راه خدا. 3 ـ طلب حاجت در مسجد و پناه بردن به آن در طول زندگی، برای انسان خواسته یا ناخواسته نیازهایی پیش می‌آید که به سادگی برآورده نمی‌شود، بدین جهت ذهن و روح آدمی مشغول می¬شود و چه بسا آن نیاز خواسته بسیار مهمی هم باشد، در این گونه موارد نیاز به پناهگاهی قابل اطمینان و مددکاری غم¬خوار نیاز داریم. روایات مسجد در این گونه موارد، آدمی را دعوت می‌‌کند که به مسجد پناه ببرد و از خداوند توانا کمک بخواهد، زیرا او مددکاری توانا و غمخواری بی¬نقص است و پناه بردن به هر جای دیگری پناه به نقصان و ضعف به شمار می¬آید. از این رو در نماز می‌گوییم: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعین‏» تنها تو را می‌پرستم و از تو کمک می‌خواهیم. پناه بردن به مسجد و درخواست از خداوند به انسان آرامش روحی می¬بخشد و شخص بهتر می‌تواند مشکلات را کنار بزند. در روایاتِ مسجد به دو موضوع در این¬باره اشاره شده است: یکی درخواست حاجت در مسجد،و دیگری پناه بردن به مساجد هنگام بلاها و سختی¬ها. الف‌) درخواست حاجت در مسجد اگرچه در همه جا انسان می‌تواند از خداوند طلب حاجت کند اما پیشوایان دین به ما آموخته¬اند که هرگاه حاجتی دارید، آن را در مسجد و از خداوند طلب کنید؛ آن¬ها خود نیز این چنین بودند. شاید علت آن اعتماد بیشتر به استجابت دعا و سرعت در اجابت آن باشد. «عامر بن سعید» گوید: روزی پیامبر اسلام(ص) به مسجد بنی¬معاویه وارد شدند، دو رکعت نماز خواندند و ما نیز با او نماز خواندیم، سپس حضرت دعایی طولانی به درگاه خداوند کرد، و بعد به ما فرمود: سه چیز از خدای خود طلب کردم، دو درخواست من را اجابت کرد و یکی را منع نمود: درخواست کردم امتم را در این سال هلاک نکند و نیز امتم را با غرق شدن هلاک نکند، خداوند این دو را به من عطا کرد، اما درخواست کردم بین آنان دشمنی و کینه واقع نشود و مرا از این منع کرد. امام صادق(ع) می‌فرماید: حاجتی برای من پیش آمد، به مسجد رفتم [حاجتم را با خداوند در میان گذاشتم‌]، همواره هرگاه برای من حاجتی پیش می‌آید این¬گونه عمل می‌کنم. هم¬چنین آن حضرت(ع) می‌فرماید: پدرم هرگاه می‌خواست حاجتی طلب کند هنگام زوال خورشید طلب می‌کرد، او ابتدا صدقه می‌داد، مقداری بوی خوش استفاده می‌‌کرد، به مسجد می‌رفت و برای طلب حاجتش به آن¬چه خدا می‌خواست دعا می‌کرد. روزی رسول خدا(ص) وارد مسجد شد. مردی نمازش تمام شده بود و با ادب و با یاد عظمت خداوند، از خداوند می‌خواست که او را بیامرزد. پیامبر اسلام(ص) فرمود: خداوند او را سه مرتبه بخشید. ب) پناه بردن به مسجد هنگام بلا وقتی بلاهای طبیعی ـ مانند زلزله، خورشید و ماه گرفتگی، بادهای ترسناک ـ انسان را رنج می‌دهد. در این هنگام به‌طورعادی افراد دچار بحران روحی می‌شوند و درون انسان نوعی ترس ایجاد می‌شود. روایات برای آرامش بخشیدن به انسان، او را دعوت می‌کنند که به مسجد پناه ببرد و از خدا برای برطرف ‌شدن آن کمک بگیرید. امام باقر(ع) می‌فرماید: «إِنَّ الزَّلَازِلَ وَ الْکُسُوفَیْنِ وَ الرِّیَاحَ الْهَائِلَةَ مِنْ عَلَامَاتِ السَّاعَةِ فَإِذَا رَأَیْتُمْ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ فَتَذَکَّرُوا قِیَامَ السَّاعَةِ وَ افْزَعُوا إِلَى مَسَاجِدِکُمْ»؛ زلزله، خورشید و ماه گرفتگی و بادهای ترسناک همگی از نشانه‌های روز قیامت است، هنگام این حادثه‌ها روز قیامت را به یاد آورید و به مسجدهایتان پناه ببرید. هنگامی که ابراهیم فرزند رسول خدا(ص) از دنیا رفت، خورشید گرفت، مردم گفتند به خاطر مرگ پسر پیامبر اسلام(ص) این چنین شد، پیامبر اسلام(ص) نزد مردم آمد و فرمود: ای مردم! خورشید و ماه دو نشانه الهی¬اند و گرفتگی آنها به دلیل مرگ و حیات کسی نیست، هرگاه این واقعه را دیدید به مساجد پناه ببرید. در روایات دیگر نیز مشابه مضامین فوق وارد شده است که نشان می‌دهد «مسجد» جایگاه خوبی برای تأمین بهداشت روان فرد و جامعه و محلی أمن از جانب خدا است که نه تنها برای برطرف شدن نیازها می‌توان به آن پناه برد، بلکه به هنگام بلاهای سخت طبیعی، مکانی آرامش¬بخش و اطمینان¬آور است.  دو تشبیه 1‌) در روایات، پناه بردن به مساجد به پناه بردن عقاب‌ها به آشیانه‌هایشان تشبیه شده است که می‌توان دو نکته از آن برداشت کرد: اول: آشیانه‌ی عقاب بالاترین قسمت کوه و قله‌ها قرار دارد که دستبرد و تجاوز به آن ممکن نیست و هیچ موجودی به راحتی نمی‌تواند به آنجا دسترسی بیابد و این امر از امنیت چنین خانه‌ای حکایت می کند. دوم: خانه و آشیانه انسان یا هر موجود دیگر محل أمن و آرامش خاطر اوست؛ زیرا همسر و فرزندان انسان در آن خانه زندگی می‌کنند و از حال آن¬ها آگاه می‌شود و آرامش روانی می‌یابد. 2‌) در برخی روایات دیگر، مسجد به باغ¬های بهشت تشبیه شده است، رسول خدا(ص) فرمود: هرگاه از باغ¬های بهشت عبور کردید با خوشی و کامرانی بهره ببرید، راوی گوید: پرسیدم: باغ¬های بهشت کجاست؟ فرمود: مساجد 4ـ مسجد و ترک گناه و آمرزش گاه انسان بر اثر گناه و اشتباهی که انجام داده است احساس یأس و ناامیدی از رحمت خدا می‌کند، لذا روان او زیر فشار سنگینی قرار می‌گیرد. راه خروج از این فشار روانی چیست؟ یکی از بهترین راه¬ها برای از بین بردن بن¬بست یأس و عادت بد، حضور در مسجد و استغفار و آمرزش از خداوند است. امام علی(ع)در یک روایت ضمن برشمردن آثار هشت¬گانه حضور در مسجد، به سه نکته اشاره می¬فرماید: 1 ـ سخنی بشنود که موجب هدایت او شود؛ 2 ـ گناهی را به دلیل روح خشیت و خداترسی ترک کند؛ 3 ـ گناهی را به خاطر حیا از برادران ایمانی ترک کند. طبق این روایت حضور در مسجد آثار روحی و روانی مهمی را دارد و می‌تواند فرد و جامعه دینی را از فساد و گناه پاک کند و مسلمانان را به سمت جامعه¬ای سالم هدایت کند. در واقع حضور در مسجد نقش بازدارندگی در ارتکاب جرم و گناه دارد. چه بسا شخصی که در بیرون مسجد تصمیم به ارتکاب جرم یا گناهی بگیرد، اما پس از حضور در مسجد و در جمع برادران دینی، به دلیل موعظه یا صِرف ت حضور در جمع مسلمانان از انجام آن چشم بپوشد. خداوند انسان را دعوت می‌‌کند که از گناه دست بکشد و تأکید می‌کند نباید از رحمت الهی مأیوس گردد: (قُلْ یَا عِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ) استاد مطهری(ره) در این باره می‌نویسد: در صورتی که انسان خدا را بشناسد و در وجودش، فی¬الجمله عناصر مقدس و پاک باقی باشد توفیق توبه پیدا می‌کند و به سوی خدا برمی‌گردد، او احساس می‌کند که لطف و عنایت الهی بر روح او سایه افکنده است. خداوند می‌فرماید: (قُلْ یَا عِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَفُوا) این ندای حق است که می‌فرماید ای بندگان معصیت¬کار من، از رحمت من ناامید مباشید، بیایید به سوی من. من می‌پذیرم او لطف خودش را شامل حال شما می‌‌کند و از آن پس یک لذتی، یک حالتی ایجاد می‌شود که شیرینی عبادت را در ذائقه خودتان احساس می‌کنید. حضور در مسجد، که حضور در یک محیط پاک و نورانی است، سبب دور شدن فرد از محل گناه و جرم می¬شود.  ج‌) راهکارهای رفتاری 1 ـ حجاب رعایت حجاب توسط زنان در جامعه موجب آرامش روحی و روانی خانواده‌ها، افراد و جامعه می‌شود، و نبودن حریم میان مرد و زن و آزادی در معاشرت‌های بی‌بندوبار، هیجان‌ها و التهاب‌های جنسی را فزونی می‌بخشد. کنار رفتن پرده‌ها و بی‌حجابی به مرور زمان به جریان بی‌بند و باری تبدیل می‌شود و تقاضای سکس به صورت عطش روحی و یک خواست اشباع نشدنی در می‌آید. غریزه جنسی، غریزه‌ای نیرومند، عمیق و «دریا صفت» است؛ هرچند بیشتر اطاعت شود، سرکش‌تر می‌گردد. هم¬چون آتش که هرچه به آن بیشتر خوراک بدهند شعله‌ورتر می‌گردد. مسجد و حجاب و عفاف آیه مربوط به پوشش زنان در سوره احزاب، به زنان و دختران دستور می‌دهد با جلباب؛ (چیزی شبیه چادر) خود را بپوشانند. این آیه اساساً وقتی نازل شد که زنان می‌خواستند به مسجد بروند. علت رعایت حجاب، آرامش روحی و جسمی زن بیان شده است که مورد اذیت و آزار واقع نشوند. در روایت آمده است که زنان از خانه بیرون می‌آمدند، به مسجد می‌رفتند و پشت سر رسول خدا(ص) نماز می‌خواندند، آنان شب برای نماز مغرب مغرب و عشا و بامداد از خانه به سوی مسجد روانه می‌شدند، اما جوانان در مسیرشان می‌نشستند و ایجاد مزاحمت می‌‌کردند. خداوند آیه 59 از سوره احزاب را نازل فرمود: (یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیماً) ای پیامبر! به همسران و دختران خود و زنان مؤمن بگو که خویشتن را در چادر فرو پوشند، این کار مناسب‌تر است تا به پاکدامنی شناخته شوند و مورد اذیت و آزار واقع نشوند و خداوند آمرزنده و مهربان است. بی¬شک حجاب به نفع زن خواهد بود است و این مهم در مکان¬های مذهبی، اماکن زیارتی و مساجد بیشتر مورد تاکید قرار گرفته است. چه بسا این نوع پوشش در این مکان¬ها به ویژه مسجد، مقدمه‌ای برای پوشش و رعایت حجاب در کوچه و بازار بشود. استاد مطهری؛ می‌نویسد: «اسلام یک وظیفه هم، خاصِ زنان مقرر کرده و آن پوشاندن بدن خود از مردان بیگانه و جلوه‌گری و دل‌ربایی نکردن در جامعه است و گرنه هیچ مردی از تصاحب زیبارویان و هیچ زنی از متوجه کردن مردان و تصاحب قلب آنان سیر نمی‌شود و از طرفی تقاضای نامحدود، خواه ناخواه انجام ناشدنی است و همیشه مقرون است به نوعی احساس محرومیت، دست نیافتن به آرزوها به نوبه خود منجر به اختلالات روحی و روانی می‌گردد.» ایشان در جای دیگر می‌نویسد: غریزه جنسی انسان (مانند غریزه جاه‌طلبی، علم طلبی و...) صرفاً ظرفیت جسمانی ندارد، ظرفیت روحی هم دارد که سیرشدنی نیست. با توجه به بی¬حد و اندازه بودن غریزه جنسی، ترویج حجاب، ایجاب می‌کند که زنان در مکان¬های مقدس به-ویژه در مساجد با چنین پوششی حاضر شوند تا مانع ارضاء غلط غریزه جنسی و بی¬بند و باری شوند. پس از آن، زن متوجه خواهد شد که پوشش و حجاب چه تاثیر مثبتی بر روح و روانش می¬گذارد و آرامش خاصی به او می‌بخشد. 2 ـ مسجد، کار و روزی حلال کسب و کار برای سلامتی روان، مفید است. هنگام کار، سلامت روانی افراد بهبود می‌یابد و در هنگام بی‌کاری، سلامتِ روان مختل می‌شود. افراد بی‌کار بیشتر افسرده یا مضطرب هستند یا دیگر نشانه‌های سلامت روانی ضعیف را نشان می‌دهند. کار و فعالیت از ضروریات زندگی است و اسلام کار و تلاش را برای به دست آوردن روزی را مانند جهاد در راه خدا برشمرده است. کار در عین این¬که معلول فکر و روح و خیال و دل و جسم آدمی است، سازنده خیال و عقل و فکر و دل و قلب و به طور کلی سازنده و تربیت کننده انسان است. از دیگر فائده‌های کار مسأله‌ی حفظ شخصیت، جنسیت و استقلال است که تعبیرهای مختلفی دارد؛ برای مثال به آن آبرو هم می‌گویند. کار بر عزت انسان می‌افزاید و او را در نظر خودش محترم می‌نماید؛ یعنی حس احترام به‌ ذات و اعتماد به شخصیت در او ایجاد می‌کند. در مقابل، کوچک‌ترین اثر بی‌کاری این است که احترام و شخصیت انسان را نزد دیگران و نزد خودش از بین می‌برد و همین درهم شکستن شخصیت انسان، سبب می‌شود که تن به هر پستی و بیچارگی بدهد. اما از منظر اسلام، کسب و کار وقتی ارزش پیدا می‌کند و آثار ارزشمند روحی دارد که از راه مشروع به دست بیاید. ارتباط فرد با مسجد، می‌تواند نقشی مهم در بالا رفتن کیفیت و حتی کمیت رزق و روزی داشته باشد. آغاز کردن کار با حضور در مسجد و با دعا و ذکر و یاد خدا، حلاوت و شیرینی خاصی برای انسان خواهد داشت. «ابوسعید» گوید: در زمان رسول خدا(ص) هنگامی که صبح زود به مسجد می‌رفتیم، در آن نماز می¬خواندیم، سپس کسب روزی را آغاز می‌کردیم. امام صادق(ع) از فردی بازاری به نام ولید‌، پرسید: ای ولید، مغازه‌ات چقدر از مسجد فاصله دارد؟ گفتم: کنار در مسجد است؛ سپس فرمود: هرگاه خواستی به مغازه‌ات بروی ابتدا به مسجد برو، در آن دو یا چهار رکعت نماز بخوان و سپس بگو: «غَدَوْتُ بِلَا حَوْلٍ مِنِّی وَ لَا قُوَّةٍ بَلْ بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ یَا رَبِّ اللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ أَلْتَمِسُ مِنْ فَضْلِکَ کَمَا أَمَرْتَنِی فَیَسِّرْ لِی ذَلِکَ وَ أَنَا خَافِضٌ فِی عَافِیَتِکَ» صبح کردم به حول و قوت الهی نه به حول و توان خودم. ای پروردگار؛ من بنده تو هستم و از فضل تو درخواست می‌کنم، همان¬گونه که خود فرموده‌ای، روزی را بر من آسان گردان و من در پناه لطف و عنایت تو آسایش دارم. این آسایش که در پناه لطف الهی از خداوند درخواست می‌شود، همان آسایش روحی است. روایت دیگری نیز به همین مضمون از امام صادق(ع) درباره کسی گفته شده است که وقتی برای کسب و کار از مسجد أعظم کوفه عبور می‌کرده، آمده است که انسان ابتدا به مسجد برود و از خداوند درخواست برکت و روزی حلال کند تا بتواند در سایه عنایت خداوند در آسایش باشد. 3 ـ مسجد و مراسم ازدواج یکی از اساسی‌ترین نیازهای بشر «ازدواج» است. از اهداف ازدواج از نظر اسلام، رشد و تکامل معنوی افراد است، از نظر اسلام، ازدواج موجب کمال و ارزش یافتن زن و شوهر می‌شود. خداوند متعال هدف از ازدواج را رسیدن به آرامش می‌داند:(خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً) و از نشانه‌های او این است که همسرانی از (جنس) خودتان برای شما آفرید، تا بدان‌ها آرامش بیابید، و در بین شما دوستی و رحمت قرار داد. «مسجد» می‌تواند جایگاهی شایسته برای برگزاری مراسم عقد ازدواج باشد، در چنین مراسمی، اجتماع مسلمانان گره می¬خورد و سبب استحکام خانواده نیز می¬شود. زن و شوهر با برگزاری این مراسم می‌توانند از نظر اخلاقی متعهد شوند که یاور خوبی برای یکدیگر باشند و برگزاری مراسم ‌آنان در مسجد سبب تقویت روحیه دینی آنان می¬شود. پیامبر اسلام(ص) مراسم عقد ازدواج فاطمه زهرا(س) و امام علی(ع) را در مسجد برگزار کردند. به دستور آن حضرت سفره وسیعی در مسجد گستردند و به بسیاری از مسلمانان غذا دادند. آن گاه حضرت، عروس و داماد را به مسجد فرا خواندند و دست فاطمه(س) را در دست علی(ع) گذاشتند و برای آن دو دعا کردند. به پیروی از آن حضرت، برخی مساجد جایگاه خاصی را برای این منظور اختصاص داده‌اند، از جمله امروزه می‌توان مسجد بزرگ «مالزی» و «اندونزی» را مثال زد که بخشی از مسجد را برای برگزاری مراسم عقد اختصاص داده‌اند. انسان باید به راهکارهایی توجه کند که باعث باقی ماندن محبت و آرامش می¬شود و بنیان خانواده را محکم می¬کند. یکی از چیزهایی که پایه و محیط خانوادگی را محکم می‌کند، رعایت عفاف و عدم بی‌بند وباری جنسی است. مراسم عقد در مسجد سبب تعهدی مذهبی برای زوجین ایجاد کند که به جامعه و محیط اسلامی وابسته‌اند، بی‌بند وباری در اسلام و برای کسی که مسجدی است، صحیح نیست. این روحیه می‌تواند استحکام بیشتری به زندگی بدهد. 4 ـ مسجد و روابط اجتماعی نیاز به پیوند اجتماعی در رأس نیازهای انسانی به شمار می‌آید؛ زیرا انسان به ناچار در محیطی زندگی می¬کند که در آن ارضای تمام نیازهای مادی و معنوی‌اش بر تعامل با دیگران متوقف است. در این ارتباطات، ما در ضمن رفع مشکلات خود، امکانات اجتماعی مناسبی به وجود می‌آوریم. اسلام برای بهبود روابط افراد، دستورهایی داده است، امام صادق(ع) می‌فرماید: «وَ لَا تَکُنْ فَظّاً غَلِیظاً یَکْرَهِ النَّاسُ قُرْبَک» تندخو و بد برخورد مباش که مردم مباشرت با تو را دوست نداشته باشند. مسجد مکانی مقدس برای رابطه فرد و خدا و نیز فرد با افراد است. از صدر اسلام تاکنون، اصلی¬ترین مرکز برای روابط اجتماعی مناسب بین مسلمانان، مسجد بوده است. «محمد سلیمان تاکیوچی» عضو جامعه قوم¬شناسی ژاپن در پاسخ به این پرسش که چرا از میان تمام ادیان و مذاهب، دین اسلام را انتخاب کرده‌ای؟ می‌نویسد: «مذهب بودا و مسیحیت علایق معنوی را از علایق مادی جدا کرده و انسان را به کناره‌گیری از جامعه ترغیب می‌کند، بعضی از فرقه‌های بودایی و مسیحی، معبدها و صومعه‌ها را در کوهها و اماکن دور از دسترس جامعه بنا می‌کنند، اما در اسلام مساجد در قلب اجتماعات، در روستاها و شهرها بنا می‌شود و نیایش با جماعت و در خدمت جامعه مورد تقدیر است. من اطمینان دارم این زمان بهترین فرصت برای اشاعه اسلام در ژاپن است.» در هر صورت، مسجد کارکردها و نقش‌های اجتماعی فراوانی دارد که برخی از آنها عبارت است از: 1 ـ یافتن دوست خوب؛ 2 ـ اطعام در مسجد و رسیدگی به امور فقرا؛ 3 ـ جویا شدن از احوال مسلمانان و برادران ایمانی؛ 4 ـ اجتماع مؤمنان به عنوان پشتوانه جامعه دینی؛ 5 ـ تأثیرگذاری مثبت در خانواده؛ 6 ـ وحدت و همبستگی میان مسلمانان؛ 7 ـ مشورت و گرفتن تصمیم‌های سیاسی از جمله جنگ و صلح. 1 ـ 4 ـ یافتن دوست خوب هیچ فردی در زندگی اجتماعی از دوستان خوب بی‌نیاز نیست، دوست خوب، یاور انسان در مسیر راه سعادت و غم¬خواری دلسوز در هنگام بروز مشکل¬ها و سختی¬ها است. یکی از مکان¬هایی که روایات آن را کانون یافتن دوست خوب و صمیمی می¬دانند، «مسجد» است. امام علی(ع) یکی از آثار مهم مسجد را، یافتن برادری دینی و دوستی مفید می‌داند «اخاً مستفاداً فی الله» یعنی برادری ایمانی که در مسیر خداوند از او استفاده کند؛ زیرا در مسجد افراد برگزیده و صالح و پرهیزگار رفت وآمد می‌کنند، «الْمَسَاجِدُ بُیُوتُ الْمُتَّقِین» مسجد جایگاه پاکان و صدیقان است. امام صادق(ع) فرمود: شخصی وارد مسجد رسول خدا(ص) شد و از خدا درخواست کرد که از تنهایی رهایی پیدا کند و همدمی نیکو و همنشینی صالح نصیبش شود. خداوند متعال ابوذر غفاری که از صحابه بزرگ رسول خدا(ص) بود را به عنوان همنشین برای او فرستاد. انسان از بین افراد مؤمن دوستی انتخاب می¬کند که آثار سلامتی روح و روان آن به خوبی آشکار است. 2 ـ 4 ـ مسجد و اطعام و کمک به فقرا یکی از ویژگی¬های مسجد رسیدگی به امور فقرا و اطعام دادن به آنان است. این سنت حسنه از زمان رسول خدا(ص) وجود داشته است. روزی آن حضرت دستور داد از هر باغدار بخشنده ده بار شتر خوشه خرما بگیرند و در مسجد برای فقرا بیاویزند. هم¬چنین در زمان رسول خدا(ص) افرادی که از نظر مالی ناتوان بودند به مسجد رسول خدا(ص) می‌رفتند و آن حضرت به آنها کمک می‌کرد و اگر وقت نماز بود، پس از نماز به آن‌ها چیزی عطا می‌کرد. به همین علت در کنار مسجد پیامبر اسلام(ص) جایی با نام «اصحاب صُفّه» برای فقرا در نظر گرفته شد. 3‌ ـ 4 ـ مسجد پایگاه اتحاد و همبستگی مسجد کانون اتحاد و همبستگی، انس و الفت مسلمانان با یکدیگر است. مسلمانی که به طور منظم و در زمان-هایی ویژه مانند نمازهای یومیه و نماز جمعه و با آدابی خاص، مانند با وضو و طهارت بودن، در اجتماعی عبادی شرکت می‌کند، خودآگاه یا ناخودآگاه در معرض تربیت دینی قرار می¬گیرد و آثار مهم اخلاقی و رفتاری و حس همبستگی اجتماعی در وجود او نمایان می شود. «مارسل بوازا» اسلام¬ شناس سوئیسی می‌نویسد: «مسجد عامل نیرومندی از همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن را از این بابت نمی‌توان نادیده گرفت؛ مخصوصاً در روزگار معاصر که مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگر بار از خود نشان می‌دهند، مساجد به صورت مراکز تربیت روحانی و پایگاه جنبش امت مسلمان نسبت به ستمگران و سلطه‌جویان در آمده است و به تدریج مساجد موقعیت سالهای نخستین ظهور اسلام را به دست آورده‌‌اند» 4 ـ 4 ـ مسجد پشتوانه جامعه دینی اجتماع مؤمنان به دلیل ماهیت دینی و مذهبی خاصی که دارد، می‌تواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه اسلامی باشد، چنین اجتماعی می‌تواند در مسائل سیاسی، فرهنگی و اقتصادی تأثیرگذار باشد و در مسائل سیاسی هوشیاری لازم را پدید خواهد آورد. مسلمانان می¬توانند در برابر توطئه مخالفان، تصمیم¬های مناسب بگیرند، از نظر اقتصادی یار و یاور یکدیگر و جامعه باشند واز نظر فرهنگی، فرهنگ صحیح دینی با روشی صحیح از جمله امربه معروف ونهی ازمنکر در جامعه پیاده کنند. 5 ـ 4 ـ مسجد و خانواده زنان و مردان در دستیابی به فواید و ثمره¬های حضور در مسجد مشترک‌اند و ارمغان آن نصیب خانواده آنان می‌شود. حضور بانوان که رکن اصلی خانواده محسوب می‌شوند، نقشی به¬سزا در تربیت و آرامش روانی خانواده دارد؛ چون بانوان فرصت بیش¬تری دارند، می¬توانند با حضور منظم و دائم در مسجد، بیش از مردان برای خانواده نقش‌آفرینی کنند. هم¬چنین همبستگی و دلبستگی بین زنان بیشتر از مردان است و آنان قدرت انتقال و سرعت انتقال بیشتری نسبت به مردان دارند، آن¬ها در تبادل اطلاعات دینی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی موفق‌تر هستند و نیز به دلیل لطافت روحی و صافی قلب و عاطفه مادری و همسری توان تأثیرگذاری بیشتری در خانواده دارند. از این جهت، حضور آنان در مسجد می‌تواند فضای خانواده و به دنبال آن جامعه را دگرگون کند. کودکان نیز با حضور در مسجد، راه و رسم مسائل دینی و مذهبی را می¬آموزند. تأثیرپذیری آنان بسیار قوی و دقیق است و چون مسجد محل امنی برای آموزه‌های دینی و اخلاقی و فکری است، هر گفتار یا کرداری که می¬آموزند، تأثیری به¬سزا در عملکرد و روحیه کودکان دارد و در نتیجه با انتقال آن به خانواده، جامعه¬ای سالم و سودمند ایجاد می-شود.   6 ـ 4 ـ مسجد و مشورت تصمیم‌های سیاسی مسجد تأثیرهای سیاسی گوناگونی دارد. مشورتها و تصمیم‌های سیاسی که در مسجد گرفته می‌شود و آگاهی-بخشی¬های مسجد، در موفقیت و پیروزی مسلمانان بسیار تأثیرگذار خواهد بود، بر همین اساس پیامبر اسلام(ص) در مسجد، جلسات مشورتی تشکیل می‌داد و تصمیم‌های سیاسی مهم زمان او در مسجد گرفته می-شد. در زمان پیامبر اسلام(ص) زمینه‌ی آمادگی عمومی مسلمانان جهت جهاد، در مسجد تدارک دیده می‌شد. حضرت(ص) مسلمانان را برای جنگ أحد در مسجد مدینه گرد آورد و درباره‌ی چگونگی اداره‌ی جنگ و موقعیت مکانی جهاد با آنان مشورت کرد که آیا در مدینه بمانند یا بیرون مدینه به جنگ با آن‌ها بپردازد. 5 ـ آراستگی برای رفتن به مسجد روح انسان از آراستگی زیبایی و بوی خوش و مانند آن لذت می‌برد در مقابل ژولیدگی، رعایت نکردن نظافت و پاکیزگی جسم انسان را اذیت و آزار می‌دهد و باعث کند شدن فعالیت¬های انسان و چه بسا اعمال ناهنجار بشود. اسلام در موقعیت¬های مختلف به پاکی، آراستگی، استفاده از لباس نو و زیبا، بوی خوش و مانند آن دعوت نموده است. وضو گرفتن برای نمازهای پنج¬گانه، غسل¬های واجب و مستحب، استعمال بوی خوش در جاهای متعدد همیشه مورد تاکید اسلام است. یکی از مواردی که اسلام تاکید بر آراستگی و زیبایی تاکید می¬کند، آراستگی هنگام وارد شدن به مسجد است. همان¬طور که قرآن کریم می‌فرماید: (خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ) هنگام رفتن به مسجد زینت برگیرید. این فراز از آیه، در روایات اسلامی بر زینت به لباس خوب و تمیز، شانه¬زدن به موهای سر و صورت، پوشیدن لباس¬های زیبا در روز جمعه و روزهای عید مانند عید فطر و قربان، پوشیدن کفش و انگشتر تفسیر شده است. البته اسلام در همه موارد حد اعتدال را رعایت می¬کند؛ نه مانند بعضی (مسیحیت) است که زهد و پارسایی غلط را پیشه کرده¬اند و استفاده¬ی از هرگونه آراستگی و زینت را نمی‌پذیرند و نه مانند دنیاپرستانی(یهود) است که غرق در زینت و تجمل‌پرستی شده‌اند. زیبایی و آرستگی، تأثیر زیادی در روح و روان انسان دارد. حضور در مسجد، اگر با آراستگی و زیبایی همراه باشد، نگاه غیرمسجدی¬ها هم به ایشان مثبت و باعث جذب افراد جامعه می¬شود. افزون بر آن¬که پاکیزگی افراد، سبب مهار بیماری¬ها می¬شود. هم¬چنین از نظر روانشناسی زیبایی «خواست فطری انسان» است. بنا به گواهی روان¬شناسان «حس زیبایی» یکی از چهار بُعد انسانی است که در کنار «حس نیکی»، «حس دانایی» و «حس مذهبی» ابعاد اصلی روان آدمی را تشکیل می‌دهند. لذا در اسلام، استفاده کردن از زیبایی¬های طبیعت، لباس¬های زیبا، عطرهای خوشبو و امثال آن نه تنها مجاز شمرده شده است، که به آن توصیه و سفارش نیز شده است. استفاده از زیبایی در هنگام حضور در مسجد باعث تقویت این حس انسان و شکوفا شدن فطرت سالم انسان خواهد بود. منابع و مآخذ قرآن کریم 1. ارتباطات میان فردی، ودود جولیانی، ترجمه مهرداد فیروزبخت، آفتاب، بی‌جا، چ 1، 1379ش 2. اسلام و روانشناسی، محمود بستانی، ترجمه محمود هویشم، ج 2،آستان قدس رضوی، مشهد،1375 ش 3. آشنایی با قرآن، مرتضی مطهری، تفسیر سوره نور، انتشارات صدرا، قم، چ 4؛ بی‌تا 4. الامالی الصدق، شیخ صدوق، درالثقافة، قم، 1414 ه. ق 5. امدادهای غیبی، در زندگی بشر، مرتضی مطهری، انتشارات اسلامی، تهران، 1354 ﻫ. ش 6. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، لبنان، 1404 ﻫ. ق 7. بهداشت روانی، حمزه گنجی، ارسباران، تهران، 1387 ﻫ. ش 8. بهداشت روانی، سعید شاملو، رشد، تهران، چ 13، 1378 ﻫ. ش 9. بیست گفتار، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، قم، 1375 ﻫ. ش 10. تعلیم و تربیت در اسلام، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، قم، بی‌تا 11. تفسیر العیاشی، محمدبن مسعود سمرقندی عیاشی، انتشارات علمیه، تهران، 1380 12. التهذیب الاحکام، شیخ طوسی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ش 13. ثواب الاعمال، شیخ صدوق، شریف رضی، قم، 1364 ش 14. حکمت‌ها و اندرزها، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، قم 1384 ﻫ. ش 15. روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، مسعودآذربایجانی و دیگران، انتشارات مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه، قم، چ 1/ 1382 ش 16. سنن ابی¬داود، سلیمان¬بن الاشعث السجستانی، التحقیق، سید محمد اللحام، دارالفکر، بیروت، چ1، 1410 ﻫ.ق 17. سنن الترمذی، محمدبن عیسی ترمذی، التحقیق، عبدالوهاب عبد الطیف، دارالفکر، بیروت، 1403 ﻫ.ق 18. سنن النسائی، احمد بن شعیب النسایی، دارالفکر، بیروت، ط اول، 1348 ﻫ. ق 19. شرح نهج البلاغة، عبدالحمید، ابی الحدید المعتزلی، کتابخانه آیة الله مرعشی، قم، 1404 ﻫ. ق 20. صحیح البخاری، محمدبن اسماعیل البخاری، دارالفکر، بیروت، الاوهنت 1401 ﻫ. ق 21. صحیح مسلم، مسلم بن الحجاج النیسابوری، درالفکر، بیروت، بی‌تا 22. علل الشرایع، شیخ صدوق، مکتبة الداوری، قم، بی‌تا 23. الکافی، محمود بن یعقوب کلینی، درالکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ﻫ. ش 24. کنزالعمال، المتقی الهندی، التحقیق، الشیخ بکری حیاتی، الشیخ صفوةالصفا، مؤسسة الرسالة، بیروت، بی‌تا 25. مجمع¬البیان، ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ط اول، 1415 ﻫ. ق 26. مسأله حجاب، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، قم، 1379 ﻫ. ش 27. مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسة آل البیت (علیهم¬السلام)، قم، 1408 ه. ق 28. المعجم الکبیر، سلیمان بن احمدبن ایوب اللخمی الطبری، التحقیق، حمدی عبدالمجید السلفی، القاهرة، مکتبة ابن تیمیه، طبع¬الثانیة 29. من لایحضرالفقیه، شیخ صدوق، جامعة المدرسین، قم، 1414 ﻫ. ق 30. نظام حیات خانواده در اسلام، علی قائمی، انتشارات دارالتبلیغ، قم،‌ بی‌تا 31. وسائل¬الشیعة، حرعاملی، مؤسسة احیاءالتراث الاسلامی، بی‌تا 32. Islam our choice ashra publications Karachi 1976 P.P. 106- 100 منبع: دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد