در مسجد النبی کلاس های درس برگزار می شد، و مردم با علاقه به علم آموزی می پرداختند. در آنجا حلقه های آموزش قرآن، تعالیم اسلامی، خواندن و نوشتن که پیش از آن در جزیره العرب جایگاهی نداشت، شکل گرفته بود (احمدی میانجی، 1419ق،ج1، ص:108). و به طور مستمر مسلمانان برای آموزش در مسجد حاضر می شدند. و در آنجا کلاس های متعدد با موضوعات مختلف تشکیل می شد و همگی مورد تشویق رسول اکرم قرار می گرفت (إبن عبد البر، 1412ق، ج4، ص:1734).

روزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله مشاهده کرد که در مسجد، دو مجلس تشکیل شده است، یکى محفل علم که در آن از معارف اسلامی بحث مى‏شود و دیگرى مجلس دعا که در آن خدا را می­خوانند. رسول اکرم(ص) فرمود: این هر دو مجلس خوب و مورد علاقه من است. آن گروه دعا می­کنند و این گروه درس می­خوانند و درس میگویند، ولى گروه علمى برتر و بالاتر از گروه دعا هستند و من از طرف پروردگار براى تعلیم مردم، مبعوث شده‏ام. سپس رسول اکرم(ص)  به گروه معلّمین و محصّلین پیوست و با آنان در مجلس علم نشست. (النووی، بی تا، ج1،ص:20 و شهید ثانی، 1409ق، ص:106)

پس از گذشت مدت زمانی اندک از حضور نبی مکرم اسلام در مدینه و بنا شدن مساجد متعدد، این فضاها علی رغم محل راز و نیاز و عبادت به آموزشگاه نیز مبدّل شد. عبدالرحمن بن غنم می گوید از ده نفر از صحابه رسول اکرم(ص) شنیدم: ما در مسجد قبا مشغول مباحثه و فراگیری علم بودیم که ناگاه پیامبر خدا وارد مسجد شد، و فرمود: از علوم آنچه را که می خواهید یاد بگیرید و به آن عمل کنید تا مشمول اجر و پاداش شوید.(فیض کاشانی، 1376ش، ج1، ص:134)

سابقه آموزش کودکان در مسجد

در این میان نه تنها این آموزش ها مختص به سن خاصی نبود، بلکه از کودک و جوان گرفته تا پیران را در گرد این میدان فرهنگی جمع کرده بود و به آموزش و پرورش آنان می پرداخت. و خودِ رسول اکرم صلی الله علیه و آله مسلمانان(اعم از زن و مرد)، را امر به علم آموزی می فرمود.(امام صادق(ع)، 1400ق، ص:13) در ماجرای پس از پیروزی جنگ بدر، پیامبر اکرم تصمیم گرفت اسیران را در ازای پرداخت فدیه مالی آزاد کند، عده ای را هم که تمکن مالی نداشتند، ولی با سواد بودند، دستور داد تا هر کدام ده پسر بچه از فرزندان انصار را به طور کامل خواندن و نوشتن بیاموزند و سپس آزاد شوند.(واقدی، 1409،ج1، ص:124) و این آموزش ها در جایی غیر از مسجد نبود، که پایگاه تولید نسلی سازنده برای آینده اسلام باشد.

آموزش کودکان در مسجد

پیامبر رحمت در اهمیت دانش آموختن کودکان می فرماید: مثل الذی یتعلم فی صغره کالنقش فی الحجر(متقی هندی، 1409ق، ج10، ص:249، ح:29336)حکایت کسی که در کودکی می آموزد، همانند نقش کندن بر سنگ است و حکایت کسی که در بزرگ سالی می آموزد، همانند کسی است که بر آب می نویسد. و نیز مولای متقیان می فرماید: فرزندانتان را به آموختن دانش، امر کنید (همان، ج16، ص:584، ح:45953)؛ و باز فرمود: مَنْ سَأَلَ فِی صِغَرِهِ أَجَابَ فِی کِبَرِه‏ (تمیمی، 1409ق، ص:606)، هر کس در خردسالی بپرسد، در بزرگسالی پاسخ می دهد. همه اینها نشان از ارزش دین به آموزش نونهالان اجتماع اسلامی است که آینده سازان اسلام خواهند بود. چرا که با تربیت نسلی فرهیخته، می توان به رشد و گسترش اسلام و مبانی ارزشمند آن یاری داد.

در این میان نقش محوری مسجد که محیطی معنوی است را نمی توان فراموش کرد. از این جهت که اسلام عزیز همیشه در پی تهذیب و تعلیم به همراه هم بوده است. رسول مهربانی ها فرمود: هر کس برای تعلیم و تعلّم وارد مسجد شود همچون مجاهد راه خداست. (احمد حنبل، بی تا، ج2،ص:91) و پاداش حاجی را خواهد داشت.(شهید ثانی، 1409ق، ص:106)

حال طبق کلام پیامبر اکرم(ص) که فرمود: همه شما مسئولید و همه شما نسبت به زیردستانتان بازخواست می­شوید.(سجستانی، 1410ق، ج2، ص:13) متولیان مسجد باید تدبیری بیاندیشند که کودکان مسجدی پرهیزکارترین ها و عالم ترین ها باشند، در این راه باید همانگونه که چراغ مسجد را روشن نگه می دارند، سعی در تربیت کودکان دانشمند مسجدی داشته باشند، چرا که همه ما مسئولیم برای پرورش نسل آینده اسلام تا افرادی پرهیزکار و دانشمند را تحویل جامعه اسلامی دهیم.

متولیان مسجد موظف اند تا با تشکیل محافل علمی و آموزشی بر تربیت نسل مسجدی همت گمارند. روزی امام حسن مجتبی سلام الله علیه فرزندان خودش و برادرش را جمع کرد و فرمود: ای فرزندان من و فرزندان برادرم! شما خردسالان این نسلید و امید است که بزرگانِ نسلی دیگر باشید. پس دانش بیاموزید.(دارمی، 1349ق، ج1، ص:130)

کلاس قرآن

همانگونه که در صدر اسلام شاهد آموزش قرآن در مسجد بودیم، در دولت مهدوی هم طبق توصیف علی علیه السلام از حکومت آخرین منجی؛ شاهد تشکیل کلاسهای قرآن در مسجد خواهیم بود (ابن أبی زینب، 1397ق، ص:318)، چرا که رسول خدا فرمود: بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و بیاموزاند(طوسی، 1414ق، ص:357).

حضرت على علیه السّلام فرمودند: خداوند اراده میکند مردمان روى زمین را عذاب کند، و همه کسانى را که معصیت و گناه میکنند هلاک سازد، ولى در آن هنگام مشاهده میکند گروهى از پیرمردان و کودکان براى نماز و یاد گرفتن قرآن حرکت میکنند در این جا ترحم میکند و عذاب را به تأخیر می­اندازد.(صدوق، 1406ق، ص:39)

کلاس عقائد

آموختن مسائل اعتقادی با زبان کودکانه یکی از مهمترین مسائلی است که می توانند نمازگزارانِ آگاه به فنون تربیتی به آن همت گمارند، چرا که در روایات تلاش برای آموزش کودکان به اعتقادات برای جلوگیری از نرفتن در دامن بی پروایان و لاابالیانِ فکری، توصیه شده است.(طوسی، 1407ق، ج8،ص:111)

کلاس احکام

چه زیباست کلاسی اختصاصی برای آموزش احکام نونهالان با هدایت امام جماعت برای کودکان با استفاده از جذابیت های خاص برگزار گردد. و نیز اهل مسجد هنگامیکه کودکانی را در مسجد مشاهده می کنند، آنان را گرد خود جمع کرده، قرآن و احکام دین را به آنان بیاموزند.(کلینی، 1429ق، ج11،ص:442)

کلاس علمی

چه زیبا و پسندیده است که بزرگان مسجد به کودکان از علوم مختلف در مسجد بیاموزند. و کلاس های آموزشی برای تقویت دروس مدرسه آنها با استفاده از مسجدیان اهل فن صورت دهند. تا بچّه های مسجد بهترین های علمی گردند. پیامبر اکرم در وصیت خویش به اباذر فرمودند: یَا أَبَا ذَرٍّ کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إِلا ثَلاثَةً قِرَاءَةُ مُصَلٍّ أَوْ ذَاکِرٌ لِلَّهِ تَعَالَی أَوْ مُسَائِلٌ عَنْ عِلْمٍ‏(طبرسی، 1412ق، ص:467) یا ابا ذر: هر نشستنى در مسجد بیهوده است مگر براى سه چیز: نماز خواندن، ذکر خدا، فراگیرى دانش..

آموزش اذکار

طبق فرموده رسول رحمت؛ آموزش یک کلمه به کودک چون بسم الله الرحمن الرحیم سبب دوری آموزش دهنده از آتش جهنم خواهد شد (شعیری، بی تا، ص:42)؛ و نیز فرمود: کودکانتان هنگامیکه به زبان آمدند به آنان لااله الا الله را بیاموزید.(متقی هندی، 1409ق، ج16، ص:440)

کتابنامه:

1.       إبن أبی زینب، محمد بن ابراهیم(360ق): الغیبه للنعمانی، تهران، صدوق، 1397ق، اول.

2.       إبن بابویه، محمد بن علی(381ق): ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، شریف رضی، 1406ق، دوم.

3.       إبن عبد البر، یوسف بن النمری القرطبی(463ق): الاستیعاب ،بیروت، دارالجیل، 1412ق، اول.

4.       احمدی میانجی، علی(معاصر): مکاتیب الرسول، قم، دارالحدیث، ١٤١٩ق.

5.       امام صادق علیه السلام، جعفر بن محمد(147ق): مصباح الشریعه، بیروت، اعلمی، 1400ق، اول.

6.       تمیمی امدی، عبدالواحد بن محمد(550ق): غررالحکم و درر الکلم، مصحح: سید مهدی رجائی، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1410ق، چاپ: دوم.

7.       دارمی، عبدالله بن الرحمن(255ق): سنن الدارمی، دمشق، مطبعه الاعتدال، 1349ق.

8.       حنبل، احمد بن محمد (241ق): مسند احمد حنبل، بیروت، دار صادر، بی تا.

9.       سجستانی، سلیمان بن الاشعث(275ق): سنن ابی داوود، بیروت، دارالفکر، 1410ق، اول.

10.   شهید ثانی، زین الدین محمد بن علی(966ق): قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1409ق، اول.

11.   شعیری، محمد بن محمد(قرن6): جامع الاخبار، نجف، مطبعه الحیدریه ،بی تا، اول.

12.   طبرسی، حسن بن فضل(588ق): مکارم الاخلاق، قم، رضی، 1412ق، چاپ: چهارم.

13.   طوسی، محمد بن الحسن(460ق): تهذیب الاحکام ،مصحح:خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق، چهارم.

14.   طوسی، محمد بن الحسن(460ق): الامالی، قم، دارالثقافه، 1414ق، اول.

15.   فیض کاشانی، محمد محسن(1091ق): المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم، انتشارات اسلامی، 1376ق.

16.   کلینی، محمد بن یعقوب(329ق): الکافی، قم، دارالحدیث، 1429ق، چاپ: اول.

17.   النووی، محی الدین(676ق): المجموع، بیروت، دارالفکر، بی تا.

18.   متقی هندی، علی بن حسام(975ق): کنزالعمال، تحقیق: شیخ بکری حیانی، بیروت، 1409ق.

19.   واقدی، محمد بن عمر (م ٢٠٧): المغازی، تحقیق مارسدن جونس،  بیروت، موسسسه الاعلمی، ١٤٠٩ق/١٩٨٩م.