الف ) کلیات پژوهش

 

مقدمه

مسجد، نخستین نهاد عبادی-سیاسی در جامعه اسلامی است. جایگاه علم و دانش، محل عبادت، جایگاه قضاوت، علما، مفسران و پایگاه تبلیغاتی اسلام است که قداست و حرمت والایی دارد.

فرق اساسی بین نهاد و سازمان آن است که نهادها در روند تحولات جامعه و کارکرد آن به وجود می‌آیند و فرد، مقام یا دولت در پیدایش آن دخالت ندارند، به عبارت دیگر نهادهای اجتماعی از پیش طرح‌ریزی شده نیستند در حالی که سازمان‌ها یا نظام‌های اداری و آموزشی را مسئولین، معتمدین، مدیران، سرمایه‌گذاران، دولت‌ها و ... طرح‌ریزی کرده و سازمان می‌دهند. (گلشن فومنی، 1379: 11)

در میان کلام بزرگان نیز پرداختن به اهمیت این نهاد، موج می‌زند. رهبر کبیر انقلاب اسلامی، مساجد را سنگر خواندند و از مردم خواستند به حفظ این سنگرها بپردازند. همچنین ایشان پیرامون مدیریت مساجد نیز می‌فرمایند: «استقامت هر مسجدی و اهل هر مسجد به عهده امام مسجد است ... گوینده‌ها باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند. ائمه جماعات باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند دیگران را. » ( امام خمینی، 1385، ج ۹:۴۷۹)

مقام معظم رهبری نیز در سخنان خود مکرراً بر اهمیت مساجد تأکید فرموده‌اند. ایشان در سخنانی می‌فرمایند: «من بارها گفته‌ام که با همه‌ این وسایل ارتباط جمعى که وجود دارد -البته روحانیت باید از همه‌ این وسایل ارتباط جمعى استفاده کند؛ از اینترنت و تکنولوژی‌هاى جدید ارتباطاتى باید همۀ روحانیت براى دین استفاده کند؛ همچنانى که از رادیو و تلویزیون و بقیۀ چیزها استفاده مى‌کند- در عین حال، مسجد، جلسه‌ مذهبى، نشستن روبه‌روى مردم، دهان به دهان و نفس به نفس با مردم حرف زدن، یک نقش بى‌بدیل دارد و هیچ چیزى جاى این را نمى‌گیرد و این هم مال شماست. » (امام خامنه‌ای، بیانات در دیدار علما، طلاب و اقشار مختلف مردم شهر مقدس قم به مناسبت سالروز 19 دی‌ماه، 19/10/1375)

در سال‌های اخیر، حملات فرهنگی زیادی به نظام مقدس اسلامی شده است که حاصل آن هدف قرار دادن اسلام ناب محمدی؟ص؟ و در نتیجه تلاش برای جدا کردن مردم ایران از اسلام است. آنچه در این میان حائز اهمیت است، داشتن سنگری مناسب برای در امان ماندن از سیل این تهاجمات مختلف است. بهترین سنگر به فرموده امام راحل؟ره؟ مساجد است. (امام خمینی، 1385، ج12:148)

مساجد با داشتن قابلیت‌ها و کارکردهای مختلف می‌تواند به پایگاهی مناسب برای مقابله با جبهه دشمن و تربیت نیروهای خودی تبدیل شود. برای تبدیل این پایگاه به خط مقدم مستحکم مقابله با دشمن، برنامه ریزی، سازماندهی و بسیج نیروها جایگاه ویژه ای دارد.

یکی از مسائل مهم در جوامع، هویت بخشی است. هویت‌ها اغلب در طول فرآیند گروهی حاصل می‌شوند و آنچه می‌تواند این فرآیند گروهی را شکل دهد، رسانه‌ها^[1]هستند. تعاریف متعددی از رسانه وجود دارد اما آنچه وجه مشترک اکثر آنهاست، ابزار ارتباط بودن برای رساندن پیام است. حال اگر این پیام برای تعداد زیادی از افراد ارسال شود به آن رسانه جمعی گویند. با توجه به تعریف بیان شده می‌توان گفت مسجد نیز یک رسانه جمعی^[2] است. حال این رسانه جمعی برای رسیدن به کارکردهای خود ورساندن پیام خود، نیاز به ابزارهای متنوع و مناسبی دارد که یکی از آنها و حتی می‌توان گفت مهم‌ترین آنها شبکه سازی است زیرا مهم‌ترین کارکرد رسانه‌‌ها، کارکرد اجتماعی آنهاست و مهم‌ترین کارکرد اجتماعی نیز، بسیج توده‌ها و جذب افکار عمومی است. (بروگمن (میرزایی)، 1389: 17)

در حالی که بسیاری از دولتمردان با دیدۀ تردید و حتی تهدید مهلک به شبکه‌های اجتماعی می‌نگرند، در بسیاری از کشورهای دنیا، شبکه‌های اجتماعی نقش اصلاح کننده اجتماعی بر عهده دارند.  (میرمحمدصادقی، 1391: 16) خوشبختانه مسئولین حوزه مسجد با نگاهی فرصت محور به این ابزار ارتباطی می‌نگرند و نیاز به شبکه سازی مساجد را حتی در سخنان ایشان نیز می‌توان یافت. ^[3]

نهادهای دولتی ایران به اهمیت و قدرت اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی پی برده اند و بودجه ای نیز برای ایجاد شبکه‌های اجتماعی (مجازی) فارسی زبان اختصاص داده اند اما تنها ایجاد شبکه‌های اجتماعی به معنای موفقیت آن نیست. این مهم است که بدانیم علاوه بر مسائل تکنیکی و زیرساختی، درون یک شبکه اجتماعی چه می‌گذرد.  (میرمحمدصادقی، 1391: 16)

شبکه سازی مساجد به معنای استفاده از ظرفیت‌های بالفعل و شناسایی و به کارگیری ظرفیت‌های بالقوه موجود در مساجد است. همانطور که در بیانیۀ مأموریت مرکز رسیدگی به امور مساجد نیز آورده شده است، «این ویژگی‌ها بیانگر ضرورت وجود نظام اجتماعی است که بر شبکه‌هایی بنا می‌شود. در این شبکه‌ها باید امکان تصمیم سازی و تصمیم گیری در عرصه‌های مختلف اجتماعی به ویژه در عرصه فرهنگی وجود داشته باشد تا مساجد بتوانند کارکرد ارتباطی و رسانه ای خود را به خوبی انجام دهند».

با توجه به مطالب بیان شده، شبکه سازی مساجد، یک نیاز ضروری است. ما نیز در این تحقیق به دنبال تبیین نظری شبکه اجتماعی مساجد به عنوان ابزار ارتباطی میان نهادها، سازمان‌‌ها، مسئولین و افراد مرتبط با مساجد هستیم.  اما آنچه نباید مغفول واقع شود، توجه به جایگاه ویژه مساجد و کارکردهای آن و همچنین اطلاع کامل از مباحث علمی و فنی مرتبط با شبکه سازی است. عدم توجه به این دو موضوع و صرفاً استفاده از فناوری موجود، می‌تواند ضررهای جبران ناپذیری را وارد کند که متأسفانه امروزه شاهد این آسیب‌های وارد شده از طریق شبکه‌های اجتماعی موجود (حقیقی و مجازی) هستیم. می‌توان گفت محقق در این پژوهش به دنبال یافتن پاسخ سؤالات ذیل می‌باشد:

1. مساجد چه کارکردها و ظرفیت‌هایی دارند؟

2. شبکه اجتماعی چیست و جه ویژگی‌هایی دارد؟

3. شبکه سازی چیست؟ ایجاد یک شبکه منسجم چه نیازمندی‌هایی دارد؟

 

ب) پیشینه موضوع

 

مبانی نظری

مسجد

تعریف مسجد

کلمه «مسجد» اسم مکانی است که از فعل «سجد» می‌باشد و به معنای مکانی است که سجده در آن انجام می‏شود، مانند خانه‌ای که به خاطر سجده برای خدا ساخته می‏شود. (الویری، 1386: 2) قرآن نیز بر پایه عرف به مکانی که به اسم مسجد ساخته می‏شود این عنوان را اطلاق می‌کند، هرچند که از تمام اهداف عالیه مسجد تهی بوده و حتی نماز خواندن در آن ممنوع و حتی‏ تخریب آن لازم باشد، مانند مسجد ضرار که قرآن با همین عبارت (مسجد ضرار) از آن یاد می‏کند. (باقی و همکاران،1381: 147)

 

ارکان مسجد

مساجد در زمان پیامبر اکرمn دارای ساختار ساده‌ای بودند و پیامبرn نیز مدیریت این نهاد را با کمک نمازگزاران بر عهده داشتند. همچنین این نهاد در زمان پیغمبر دارای کارکردهای مختلفی از جمله عبادی، علمی-فرهنگی، سیاسی- حکومتی، قضاوت و داوری، پایگاه فرماندهی و بسیج نیروهای نظامی و اطلاع رسانی بود. (جوان آراسته، 1386: 138-149) که با گذشت زمان، کارکردهای مختلف دیگری برای مساجد در نظر گرفته شد و نهادها و سازمان‌های مختلفی در دل مساجد شکل گرفتند تا اینکه ساختار فعلی مساجد به وجود آمد و برخی از کارکردهای مساجد به نهادهای ایجاد شده محول شد که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد.

 در یک تصویر کلی و به صورت ساختاری می‌توان گفت آنچه در این تحقیق با عنوان مسجد مورد بررسی قرار می‌گیرد، مساجد برساخته شده در جامعه ایران است. مساجد امروزی از نهاد مسجد (امام جماعت و هیئت امنا)، نهاد بسیج و کانون فرهنگی هنری مساجد تشکیل شده اند و با  کنارهم قرار گرفتن این بخش‌های مختلف، مسجد ایجاد می‌شود. همچنین افراد مختلفی نیز در خود مساجد مشغول به فعالیت هستند که مهم‌ترین آنها نمازگزاران هستند و در کنار آنها نیز می‌توان به خادم، موذن و مربیان تربیتی اشاره نمود.

 

مطالعات موجود

دررابطه با مساجد و مبحث شبکه سازی، تحقیقاتی به صورت جداگانه صورت گرفته و در این میان کتب و یا مقالاتی نیز وجود دارند که مطالبی هرچند اندک، در ارتباط با موضوع مقاله بیان نموده اند. از میان این تحقیقات می‌توان به کتاب دکتر رسول عباسی با عنوان «الگوی مدیریت اثربخش مسجد» (1391)، کتاب دکتر فریبا شایگان با عنوان «تبیین جامعه شناختی مشارکت مردم در مساجد (1389)، کتاب حجت الاسلام و المسلمین علی رضایی با عنوان «جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی» (1382)، کتاب واین بیکر که توسط دکتر سید مهدی الوانی و محمد رضا ربیعی ترجمه شده با عنوان «مدیریت و سرمایه اجتماعی» و کتاب یرون برگمن که توسط خلیل میرزایی ترجمه شده با عنوان «درآمدی بر شبکه‌های اجتماعی» اشاره کرد. همچنین مقالات ارزشمندی مانند مقاله دکتر عابدی جعفری و همکاران  با عنوان «طراحی مدل مطلوب کارکرد و مدیریت مساجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه مذهبی (1384)، مقاله خانم لیلا شجاعی با عنوان «کارکردهای نوین مسجد در محله‌های شهر تهران (1390)، مقاله آقای حسین نقی زاده با عنوان «بررسی کارکردهای مسجد (1386)، مقاله آقای محمد مهدی فجری با عنوان «آشنایی با کارکردهای مسجد (1388)، مقاله آقای محمد مهدی نجفی با عنوان «مساجد در افق چشم انداز 20 ساله کشور (1384)، مقاله دکتر محمد‌هادی همایون با عنوان «تجزیه و تحلیل سیستمی فرآیند پرورش منابع انسانی در مسجد؛ مطالعه موردی: علل پویایی و حیات مسجد صنعتگران مشهد (1386)، مقاله محمد مصطفی حسینی با عنوان «مدیریت در شبکه‌های اجتماعی» و مقاله دکترحمید ضیایی پرور با عنوان «جنگ نرم سایبری در فضای شبکه‌های اجتماعی» و پایان نامه آقای امیر حسین بنایی با عنوان «طراحی ساختار نظام‌مند مطلوب برای مساجد جمهوری اسلامی ایران با بهره‌گیری از الگوی سازمان یادگیرنده» (1390) و همچنین پایان نامه نویسنده با عنوان « طراحی مدل ارزیابی عملکرد نهادهای فرهنگی- مذهبی (مورد مطالعه: مسجد)» اشاره نمود.

در مورد ارتباط میان «شبکه‌سازی»^[4] و «مساجد» نیز هیچ پژوهشی صورت نگرفته و تنها می‌توان به سخنرانی‌ها و یا مصاحبه‌های انجام شده پیرامون این مطلب اشاره نمود.

 

اسناد بالا دستی

سند چشم انداز

سند چشم انداز 20 ساله مساجد کشور، حاصل جلسه کمیسیون تخصصی مساجد و چشم انداز 20 ساله در سومین همایش بین‌المللی گرامیداشت هفته مساجد می‌باشد. در این سند به بیان ویژگی‌های مطلوب مساجد پرداخته شده است. چند بند آن که ناظر به بعد شبکه سازی مساجد می‌باشند عبارتند از:

رشد یافته و دارای ساختاری متناسب و کارآمد در عرصه‌های مأموریت و توانمند در جذب و جلب اقشار مختلف مردم و مؤثر در عرصه نشر و گسترش اسلام ناب محمدیn.

دارای حضور مؤثر در عرصه تصمیم سازی و تصمیم گیری‌های فرهنگی کشور.      

برخوردار از دانش پیشرفته کارشناسان و صاحب‌نظران عرصه‌های مرتبط با فعالیت‌ها و رسالت مساجد.

توانمند در فراخوانی مؤثر مردمی و بسیج افکار عمومی در راستای اهداف انقلاب اسلامی ایران.

برخوردار از توانایی‌های مطلوب، روزآمد و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و کارآمد در راستای مأموریت، رسالت و انجام وظایف.   

برخوردار از ظرفیت‌های بالا در امور فرهنگی و مذهبی به عنوان محور محله و شهر.          

برخوردار از ظرفیت تعاون در حل معضلات اجتماعی و خدمت رسانی به اقشار مختلف.   

حاضر در متن زندگی مردم و مرتبط و مؤثر در کلیه امور فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... از طریق برقراری پیوند مستحکم و ارائه آموزه‌های دینی و در تعامل با مدرسه، دانشگاه و محیط پیرامون (نجفی، 84: 96-99).

 

سخنان امام خمینیv

مسجد مرکز انقلاب و تداوم آن     

مسجد محلی است که از آن باید امور اداره بشود، این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد، این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند، این طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می‌خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است.  (امام خمینی، 1385، ج ۱۳: ۱۵)

محوریت مسجد در جنبش‌ها و حرکت‌های اسلامی  

 مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت‌های اسلامی بوده ... از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می‌شده است، از مسجد حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آنها در [زیر] بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید، باید پیروی از پیغمبر اسلامn و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و قطع ایادی شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید. (امام خمینی، 1385، ج ۷: ۶۵)    

باید تمام اسلحه‌هایی که در دست مردم است، جمع شوند. هرکس اسلحه ای پیدا کرد، باید به مسجد محله خود ببرد و به امام جماعت مسجد تحویل بدهد، و بعد این اسلحه‌ها از مساجد به کمیته آورده می‌شود. ( امام خمینی، 1385، ج ۶: ۱۳۱)

 

نقش و اهمیت اجتماع در مسجد     

مساجد باید مجتمع بشود از جوان‌ها، اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوائدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می‌کند، چه گرفتاری‌ها را حل می‌کند، این طور بی حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد.  (امام خمینی، 1385، ج ۱۳: ۳۲۵)

نماز را در جماعت بخوانید، اجتماع باید باشد. اجتماعاتتان را حفظ کنید. مساجدتان را محکم نگه دارید.  (امام خمینی،  1385، ج ۱۲: ۳۹۳ - ۳۹۴)

مسجد مرکز تبلیغ است، در صدر اسلام از همین مسجدها جیش‌ها، ارتش‌ها راه می‌افتاده، مرکز تبلیغ احکام سیاسی-اسلامی بوده، هر وقت یک گرفتاری را طرح می‌کردند صدا می‌کردند: الصلوه مع الجماعه اجتماع می‌کردند، این گرفتاری را طرح می‌کردند، صحبت‌ها را می‌کردند، مسجد مرکز اجتماع سیاسی است. اجتماعات خود را هرچه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی برپا نمایید. (امام خمینی، 1385، ج ۱۰: ۱۶ - ۱۷)

 

ترس دشمن از مسجد       

اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتوم‌ها نداشته باشید. ترس از آمریکا و شوروی و اینها نداشته باشید. آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت بکنید به اسلام، پشت کنید به مساجد. ( امام خمینی، 1385، ج ۱۳: ۲۱)

این یک توطئه است که می‌خواهند مسجدها را کم کم خالی کنند. شما باید هوشیار باشید که مسجدهایتان و محراب‌هایتان و منبرهایتان را حفظ کنید و بیشتر از سابق ... . مسجدها را محکم نگه دارید و پرجمعیت کنید. ( امام خمینی، 1385، ج ۱۳: ۱۹)

 

سخنان مقام معظم رهبری (دام ظله)

مسجد منشأ حرکت‌های اسلامی

مسجد، نه فقط در زمان ما و نه فقط در کشور عزیز اسلامی ما، بلکه در نقاط مختلف عالم و در طول تاریخ، منشأ آثار بزرگ و نهضت‌ها و حرکت‌های اسلامی بزرگی شده است. مثلاً قیام مردم کشورهای شمال آفریقا که مسلمان هستند ... . از مساجد شروع شد، که به پیروزی هم رسید و کشورها استقلال پیدا کردند. انقلاب در این کشورها هم، آن روزی رو به شکست رفت و دوباره ملت‌ها استقلال خودشان را از دست دادند که رابطۀ‌ خود را با مساجد و با دین و ایمان مساجد قطع کردند.

در صدر اسلام هم، در زمان نبىّ مکرّم اسلامn و همچنین در زمان حکومت با برکت امیرالمؤمنینj، مسجد مرکز همۀ تصمیم‌گیری‌هاى مهم و کارهاى بزرگ بود.  (امام خامنه‌ای، بیانات در دیدار علما، طلاب و اقشار مختلف مردم شهر مقدس قم به مناسبت سالروز 19 دی‌ماه، 19/10/1375)

 

مساجد کانون حرکت‌های انقلابی

در همه مراحل این تاریخ پرافتخار، مساجد همیشه پایگاه دین‌داری و حرکت مردم در جهت دین بوده است. شما خودتان یادتان است که انقلاب از مساجد شروع شد؛ امروز هم در هنگامی که حرکت و بسیج مردم مطرح می‌شود - چه سیاسی و چه نظامی-  باز مساجد کانونند؛ این برکت مساجد است.  (امام خامنه‌ای، سخنرانی در دیدار با جمعی از روحانیون، ائمه جماعات و وعاظ نقاط مختلف کشور در آستانه ماه مبارک رمضان، 14/12/1370)

بسیج در مساجد

خودسازی باید بکنید. مساجد را رها نکنید. نیروی مقاومت بسیج، بهترین جایی که دارد، همین مساجد است. منتها مساجد را مسجد نگه دارید. با امام جماعت مسجد، با عبادت کنندگان مسجد و با مؤمنینی که در مسجدند، برادرانه صمیمی باشید ... برای مسجد، جاذبه درست کنید تا بچه‌ها، جوانان و زن و مرد محله، مجذوب مسجدی شوند که شما در آن هستید و بیایند. مسجد، پایگاه بسیار مهمی است.  (امام خامنه‌ای، پیام به اجلاس نماز، 16/06/1371)

 

کارکردهای مسجد

در دانشگاه‌ها و دیگر مراکز انسانى انبوه، مسجد مى‌تواند جایگاه امن و صفا باشد، و امام جماعت، غمگسارى و راهنمایی و همدلى را در کنار اقامۀ نماز، در آن مهبط رحمت و هدایت الهى به نمازگزاران هدیه کند. مجامع دانشجوئى و دانش‌آموزى در آن صورت، جذاب ترین مرکز تجمع خود را مسجد دانشگاه و مدرسه خواهند یافت و پایگاه تقوا، پایگاه فعالیت جوانان خواهد شد. به مدیران آموزش و پرورش و علوم یادآورى مى‌کنم که سهم مسجد سازی و مسجد پردازی باید در اعتبارات فعالیت‌هاى فوق برنامه، در ردیف اوّل و بیش از سهم دیگر بخش‌های این سرفصل باشد.  (امام خامنه‌ای، بیانات در دیدار علما، طلاب و اقشار مختلف مردم شهر مقدس قم به مناسبت سالروز 19 دی‌ماه، 19/10/1375)

میان مسجد و مراکز آموزشی در هر محل، همکاری و پیوند تعریف شده و شایسته‌‌ای برقرار گردد. چه نیکوست که دانش آموزان برجسته و ممتاز در هر محل، در مسجد و در برابر چشم مردم و از سوی امام جماعت، تشویق شوند.  (امام خامنه‌ای، پیام به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز، 18/07/1389)

 

بیانیة مأموریت مرکز رسیدگی به امور مساجد

طبق آنچه در بیانیۀ مأموریت مرکز رسیدگی به امور مساجد آمده است یکی از مهم‌ترین وظایف این مرکز، شبکه سازی بیان شده است. در توضیح این وظیفه آمده است: «این ویژگی‌ها بیانگر ضرورت وجود نظام اجتماعی است که بر شبکه‌هایی بنا می‌شود. در این شبکه‌ها باید امکان تصمیم سازی و تصمیم گیری در عرصه‌های مختلف اجتماعی به ویژه در عرصه فرهنگی وجود داشته باشد تا مساجد بتوانند کارکرد ارتباطی و رسانه ای خود را به خوبی انجام دهند. مطابق با این ویژگی‌‌ها، وجود حلقه‌ها و شبکه ارتباطی بین مساجد، ایجاد و سازماندهی ساختارهای سلسله مراتبی از مرکز تا مساجد به منظور تقویت هم افزایی، ایجاد جبهه نورانی با محوریت این پایگاه‌‌ها، مواجهه سازمان یافته با فرصت‌ها و تهدیدهای محیطی و گفتمان سازی به عنوان یک ضرورت و موضوع راهبردی مطرح می‌باشد».  (مرکز رسیدگی به امور مساجد، 20/12/1392) در ادامه نیز در چهار محور و در قالب سیاست‌های اجرایی و اقدامات اساسی، راهکارهایی به منظور شبکه سازی بیان شده است که در نوشته دیگری باید به آنها پرداخته شود.

 

جایگاه مسجد

جایگاه مسجد در فعالیت‌های قبل از انقلاب

در این دوره فعالیت مساجد عبارتند از: جمع آوری نیروها و گفتمان‌های سیاسی، اجتماعی و تدارک یک انقلاب عظیم. عملکرد مساجد و موفقیت آن‌ها را در این دوره می‌توان مثبت ارزیابی کرد.  در این دوره، مساجد با استفاده از اصول شبکه سازی، به خوبی به سازماندهی نیروهای انقلابی به منظور مبارزه با رژیم پهلوی پرداختند. این شبکه سازی به گونه ای بود که مردم برای متصل شدن و ارتباط گرفتن با یکدیگر، ناگزیر از حضور در مسجد بودند. محور قرار گرفتن مسجد به منظور انجام فعالیت‌ها و در مسجد نیز، محور قرار دادن امام جماعت، از نکات حائز اهمیت در این دوره است.

 

جایگاه مسجد در فعالیت‌های بعد از انقلاب

قبل از جنگ تحمیلی

در این دوره متأسفانه برای عملکرد مساجد بعد از انقلاب، درست اندیشیده نشده بود اما خود را نشان نداد زیرا در این دوره مسائل دیگری پیش آمد که عملکرد مساجد معطوف به آن شد. در این دوره با توجه به ظهور گروهک‌های منافقین و درگیری‌های مختلف در کشور و بروز مشکلات اقتصادی برای مردم، بیشتر فعالیت‌های مساجد، معطوف به کمک رسانی به مردم، انجام فعالیت‌های اقتصادی و شناسایی منافقین و یا اعزام نیرو به مناطق درگیر بود. در این دوره نیز عملکرد مساجد مثبت است. شبکه‌های فعال در این دوره همان شبکه‌های ایجاد شده در دوران قبل از انقلاب هستند.

بعد از جنگ تحمیلی

در این دوره فعالیت‌های مساجد معطوف به تجلیل از خانواده‌های شهدا و انجام کارهای پشتیبانی بوده و همچنان جای خالی تحقیق و بررسی در مورد عملکرد مساجد در نظام اسلامی وجود داشته است. در این دوره با اضافه شدن پایگاه‌های بسیج به مساجد، با توجه به اینکه مسئولین بسیج، رزمنده‌های جبهه‌های جنگ بودند غالبا به علت عدم تفکر بر کارکرد مساجد و با توجه به روحیه‌های نظامی فرماندهان، روح نظامی گری در مساجد رواج پیدا کرد و اغلب متفکران نیز جایی برای خود، در خارج از مساجد جستجو می‌کردند. این روند تا به امروز ادامه یافته است و همچنان این خلأ وجود دارد و به علت نبود جنگ‌های داخلی و خارجی و معطوف شدن بر روی وضعیت موجود، این مشکل خود را بیش از پیش نشان می‌دهد. در این دوره عملکرد مساجد متوسط است زیرا تنها پاسخگوی بخشی از نیازهای مردم است. (ابراهیمی، 1385: 5)

امروزه مساجد، تنها به عنوان جایگاهی برای انجام عبادات (که البته اصلی‌ترین کارکرد آن نیز می‌باشد) بدل شده است. البته با این تفاوت که تعریف فعلی از عبادات فقط به خواندن نماز در مساجد معطوف شده است حال آنکه مساجد دارای کارکردهای عظیم و چشمگیری هستند و باید در کنار کارکردهای عبادی، کارکردهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ... را نیز در نظر گرفت. آنچه مهم است در نظر گرفتن مساجد به عنوان یک رسانۀ عمومی با کارکردهای خاص و منحصر به فرد است.

در این عصر، شاهد این مطلب هستیم که غرب برای پر کردن خلأ به وجود آمده ناشی از جدایی نهاد دینی از نهاد‌های حکومتی، چه اهمیتی برای کلیسا قائل شده است و حتی کارکردهای تربیتی، اقتصادی و آموزشی آن در مقالات معتبری به چشم می‌خورد در حالی که تنها یک روز در هفته برای پرداختن به امور دینی و رفتن به کلیسا اختصاص دارد.

از تحقیقات انجام شده در این حوزه می‌توان به رساله دکترای آقای دونالد نودسن^[5]، با عنوان بررسی تأثیر تحول آفرین بر رشد تعداد کلیسا روندگان، مقاله آقای ویلیام باگس^[6] با عنوان بررسی رابطه ویژگی‌های فرهنگ سازمانی کلیسا و شاخص‌های اثربخشی سازمانی و همچنین مقالۀ آقای لازلو لوکاس^[7] با عنوان جامعه اطلاعاتی و کلیسا اشاره نمود.

نهادهای فرهنگی-مذهبی به دلیل نقش کلیدی که در شکل گیری فرهنگ جامعه دارند از اهمیت خاصی برخوردارند. در میان این نهادها به نظر می‌رسد مسجد با توجه به سوابق تاریخی موجود به عنوان کلیدی‌ترین نهاد باید مد نظر قرار گیرد.

 

شبکه اجتماعی^[8]

تعریف شبکه اجتماعی

شبکه دربردارنده مجموعه ای از کنشگران^[9] یا گره ها^[10] همراه با مجموعه ای از پیوندها با گونه‌های خاص از رابطه (مثل دوستی) است که آنها را به هم وصل می‌کند. بافت پیوندها در شبکه، ساختاری خاص ایجاد می‌کند و گره‌ها موقعیت‌هایی را درون این ساختار، اشغال می‌کنند.  (میرمحمدصادقی، 1391: 18) اما در یک نگاره منفرد عبارتست از توده ای از کنشهای متقابل بین بسیاری از مردم که ممکن است در زمان‌ها و مکان‌های مختلف روی دهند.  (بروگمن (میرزایی)، 1389: 35)

گونه ای از این شبکه‌‌ها، اجتماعی هستند. شبکه‌های اجتماعی ساختاری اجتماعی‌اند که افراد و سازمان‌های انسانی، میان خود ایجاد کرده اند تا در موضوعات و مقوله‌های از پیش تعیین شده با یکدیگر تعامل کنند. ساده ترین شبکه اجتماعی را می‌توان خانواده، بستگان، قبیله، دوستان و همکاران دانست. (علیمرادی، 1389: 6) می‌توان این‌گونه شبکه‌های اجتماعی را «شبکه‌های اجتماعی حقیقی» نامید.

  نوع دیگری از شبکه‌های اجتماعی نیز وجود دارند که به آنها «شبکه اجتماعی مجازی» گفته می‌شود. در این شبکه‌‌ها، روابط اشخاص، بر پایه رایانه و اینترنت و به صورت برخط^[11] انجام می‌پذیرد. جامعه ای برخط که کاربران آن، مُجاز به اشتراک اطلاعات، تصاویر، فیلم‌‌ها، نرم افزارها و همچنین برقراری ارتباط با دیگران و کشف نشانی ارتباطی افراد جدید هستند.

سابقه کاربرد واژه شبکه اجتماعی

شایدایجاد مفهوم شبکه اجتماعی همزمان با پیدایش بشر باشد، اما کاربرد و جعل این واژه در سال ۱۹۴۵ صورت گرفت. جی ای بارنز^[12] برای نخستین بار از اصطلاح «شبکه اجتماعی» برای بررسی پیوندهای اجتماعی در روستایی در نروژ استفاده کرد. او در این مطالعات به این نتیجه رسید که همه زندگی‌های اجتماعی ممکن است به منزله مجموعه ای از نقاط دیده شوند که برخی از آنها با خطوطی به هم متصل‌اند و یک شبکه کلی از روابط را می‌سازند.  (علیمرادی، 1389: 7)

شاید بتوان گفت ایجاد فضایی برای تعامل انسان‌ها به شکل برخط نیز برای نخستین بار در نظام‌های تابلوی اعلانات^[13]، صورت گرفت. اولین بار در سال 1973 بود که نظام‌های تابلوی اعلانات، رایانه ای شدند و در شهر برکلی ایالت کالیفرنیا از پایانه‌های سخت افزاری مستقر در شهر سانفرانسیسکو برای تبادل اطلاعات استفاده کردند. با عمومیت یافتن اینترنت در سال 1990 پایگاه‌های گوناگون راه‌اندازی شدند (اینترنت وارد عرصه زندگی عمومی مردم شد و پایگاه‌های تجاری، دانشگاهی-آموزشی، در سراسر وب رواج یافت) اما نخستین پایگاه شبکه اجتماعی در معنای مدرن آن در سال 1995 ایجاد شد (علیمرادی، 1389: 10) و همچنان ایجاد چنین شبکه‌هایی تا به امروز ادامه دارد.

 

ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی

در این قسمت به منظور استفاده بهینه از ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی در راستای شبکه سازی، با استفاده از ماتریس SWOT به بررسی این ویژگی‌ها خواهیم پرداخت:

نقاط قوت:

هویت: هویت در شبکه‌های اجتماعی به سمت واقعی تر شدن پیش می‌رود چون هیچ کس مایل نیست فرد ناشناس را به لیست دوستان خودش اضافه کند.

 به اشتراک گذاری و یادگیری: افراد علاقمند هستند هر چه سریعتر اطلاعات یا محتوایی را که تولید کرده اند به اشتراک بگذارند. این محتوا ممکن است خبر، فیلم، عکس، مقاله، طنز، دیدگاه شخصی یا تجربیات آنها باشد.

بسیج کنندگی و سازماندهی: شبکه‌های اجتماعی قدرت بسیج کنندگی دارند یعنی می‌توانند افراد را در یک زمان و یا مکان در محیط  واقعی گرد هم آورند یا در محیط مجازی به ایجاد کمپین بپردازند.

دوستی: تعمیق دوستی‌ها و دوستی با دوستان دوستان.

اعتماد: قابلیت اعتماد به شبکه‌های اجتماعی بیش از وب سایتهاست چون اطلاعات، فیلتر نشده و خام منتقل می‌شود. قدرت اعتماد به شاخص بودن یا مشهور بودن فرد تولید کننده اطلاعات بستگی دارد.

حلقه‌های مخاطبان: به جای مخاطبان انبوه، حلقه‌هایی کوچک و بزرگ از مخاطبان  شکل می‌گیرد. این حلقه‌ها در جاهایی با یکدیگر همپوشانی دارد. تأثیر گذاری هر شبکه بر هر حلقه به تناسب تخصصی بودن یا گرایش خاص آن شبکه است.

قدرت کندو سازی: قابیلت لینک‌دهی، دنبال کردن و علایق مشترک یعنی کندوسازی.

استناد و تعمیم: فیلم، عکس، صدا و متون اصلی رسانه‌‌ها، قابلیت استناد و تعمیم را بالا برده است.

ادغام فناوری ها: شبکه‌های اجتماعی محصول ادغام فناوری‌های جدید هستند.

صحبت: شبکه‌ها قابلیت صحبت یا همان چت کردن^[14] را با خود به همراه دارند.

دنبال کردن ودنبال شدن: این کار برای افراد امری لذت بخش است.

بازنشر: در محیط شبکه‌ها خبرها پالایش و انتخاب شده و سپس بازنشر می‌شوند.

خرد جمعی: همه چیز را همگان دانند. گرایش عمومی را می‌شود از این فضاها سنجید. شبکه‌های اجتماعی بهترین فضای افکار سنجی هستنند.

جهانی بودن ( مترجم گوگل): حذف مرزهای زبانی مهمتریم اتفاقی است که در فضای جدید وب اتفاق افتاده است.

سرگرمی: سرگرمی، طنز، خنده، شوخی و ... از ویژگی‌های این شبکه هاست.

جستجو شدن: از طریق ترکیب موتورهای جستجو با بسیاری از شبکه‌ها شما می‌توانید در این فضاها همزمان جستجو کنید و جستو شوید.

اطلاع رسانی و خبر رسانی: رسانه‌های شهروندی، خبرنگاران شهروند. از سونامی تا رخدادهای انتخاباتی تهران.

رسانه نسل جوان: نو بودن، خلاق بودن و ابتکاری بودن باعث جذب جوان‌ها به این پدیده شده است.

رسانه جایگزین: در مقابل رسانه‌های جریان اصلی، نقش رسانه‌های جایگزین را ایفا می‌کنند.

ترکیب با موبایل: اغلب این فناوری‌ها یا نسخه موبایل دارند، یا با استفاده از موبایل قابل انتشار و دسترسی هستند. مستندات محتوایی این رسانه‌ها نیز توسط موبایل تولید می‌شود.

شفاف شدن بیش از گذشته: درون خانه‌های شیشه ای زندگی می‌کنند  از کوچکترین رخدادهای همدیگر مطلع می‌شوند.

ابتکار و خلاقیت: نوآوری در ذات شبکه هاست. ارتباطات افقی، پیشنهادات خلاقه، طوفانهای مکرر فکری در این محیط‌ها اتفاق می‌افتد.

ساختار دمکراتیک: مانند بالاترین، ویکی پدیا، گوگل زمین، وبلاگ‌ها، فروم‌ها و ... همه برابرند.

قدرت سرمایه اجتماعی: منابعی که از یا درون شبکه‌های کسب وکار یا فردی در دسترس است. این منابع شامل احساسات، اندیشه‌‌ها، راهنمایی‌ها، فرصت‌های کسب وکار، سرمایه‌های مالی، قدرت و نفوذ، پشتیبانی احساسی، خیرخواهی، اعتماد و همکاری می‌باشد.

تحرک اجتماعی: جنبش‌های اجتماعی با تحرک یا تجمع گروه‌هایی از افراد متولد می‌شوند. این تحرک از یک سو به معنای جابجایی جمعیت است و از سوی دیگر به معنای سرعت یافتن ایده‌‌ها، ارتباطات و تماس‌ها است. در این شرایط افرادی که کمتر محتمل بود با همدیگر ارتباط داشته باشند یا پیوندی بین آن‌ها به وجود آید، فرصت آن را خواهند یافت تا یکدیگر را بیایند. تحرک جغرافیایی یا جابجایی جمعیت، امکان فراتر رفتن از محیط سنتی و قرار گرفتن در شرایط جدیدی را مهیا خواهد کرد که ظرفیت‌های افراد را افزایش خواهد داد.

ارتباطات غیر رسمی: خارج از نهادهای رسمی آموزشی، رسانه ای، حکومتی و سیاسی.

دیده شدن: ارسال مطلبی که نام نویسنده بر آن درج شده است، موجب می‌شود تا این نام به همراه آن مقاله در دنیای وب به خوبی دیده شود.

جزئی از وب بودن: ارسال مطلب و درج عنوان با نام ارسال کننده موجب ایجاد این حس می‌شود که آن‌ها اکنون جزئی از وب هستند.

تولید کننده محتوا به جای مصرف کننده صرف: تولیده کننده بودن حسی است که حتی در وب نیز به عیان دیده می‌شود؛ اما در دنیای وب که امر تولید بسیار پررنگ تر است، کاربران تولید کننده اند و بدون دردسرهایی که در وب  دارند، به تولید محتوا می‌پردازند.

کمک گرفتن از نظرات دیگران برای بهبود آثار: بازخورد و نقد و بررسی دیگران بر تولید آثار بعدی و تنقیح اثر ارسالی می‌تواند تأثیرگذار باشد.

استفاده از فضای موجود در پایگاه: کاربران می‌توانند فایلی را ارسال کنند و دیدن فایل را فقط به خودشان و یا برای دوستشان و یا گروهی محدود ممکن نمایند. ارسال فایل در این پایگاه‌های وب دویی، یعنی در اختیار داشتن منابع در هر کجا که دسترسی به اینترنت وجود دارد.

انگیزه‌های شخصی و دینی: انگیزه‌هایی چون گسترش دین و فرهنگ مثبت یا منفی، گسترش علم و آموزش، انتقال تجربیات، تبلیغ فکر و اندیشه یا مذهب، از جمله مواردی است که کاربران را به این پایگاه‌ها می‌کشاند تا از این طریق، اندیشه و فکرشان را منتشر سازند.

 

نقاط ضعف:

کاهش احساسات: به دلیل اینکه اغلب ارتباطات در این فضا، به صورت نوشتاری است، اغلب فاقد احساسی است که در فضای واقعی، از طریق قدم زدن، سخن گفتن و ... به دست می‌آید. افراد با وجود امکانات ارتباطی در فضای مجازی، دیگر اهمیتی به کیفیت روابط نمی‌دهند و این مسئله، به کاهش بیشتر احساسات منجر می‌شود.

متن گرایی: علی رغم امکانات چند رسانه ای موجود در فضای مجازی، هنوز هم قسمت عمده ای از ارتباطات در فضای مجازی را ارتباطات متنی در قالب ایمیل و چت تشکیل می‌دهد. ارتباطات متنی می‌تواند شکل جدیدی از هویت مجازی را شکل دهد.

انعطاف پذیری هویتی: افراد در فضای مجازی، به دلیل نبود راهنماهای چهره ای، می‌توانند بازنمایی‌های متفاوتی از خود ارائه دهند.

دریافت‌های جایگزین: در ارتباطات مجازی، شما می‌توانید دیوارها را بشکنید، به حوزه خصوصی دیگران وارد شوید و حرف‌هایی را که حاضر نیستند، در ارتباط چهره به چهره به شما بگویند، بشنوید.

عدم توانایی شبکه‌های اجتماعی برای نهادسازی سیاسی در جریان اعتراضات و پس از آن.

به میزان قابل توجهی، شانس کنترل سیاسی و مردم فریبی را بالا می‌برد، زیرا پیشرفت تکنولوژی، چنان از ارتقای بصیرت افراد پیشی می‌گیرد که افراد هنگام رویارویی با تکثیر سریع اطلاعات کاملاً بی دفاع می‌مانند.

خارج شدن سیاست از فرآیند عقلانی.

وارونه شدن برخی نظریه‌های مدرن در عرصه‌های سیاست و اجتماع.

یکسان سازی فرهنگی.

تقویت گرایش‌های گریز از مرکز (فروملی و فراملی) و اخلال در روند وحدت ملی.

 ایجاد اختلاف و شکاف میان ملت‌ها به دلیل ملی گرایی افراطی، ایدئولوژی‌های متضاد و در نهایت بروز شکاف فرهنگی.

 یکپارچگی افقی گروه‌ها و طبقات و تشدید دوقطبی.

تضاد با ارزش‌‌ها، باورها.

تضعیف پیوندهای سنتی از طریق تقویت و تبلیغ ارزش‌های غربی و کمک به استحالۀ فرهنگی.

بهره برداری تبلیغاتی و انتشار اخبار غیرواقع تحریف شده.

ایجاد نخبگان سیاسی و فرهنگی وابسته به جریانات خود ساخته از طریق شبکه ارتباط.

 

فرصت‌ها:

گسترش زبان فارسی؛

ارتباطات بین نسلی میان ایرانیان و حوزه تمدنی فارسی زبان‌ها؛

ترویج مبانی مذهب تشیع؛ ( پیام جهانی اسلام و ایران)

دفاع از حقوق بشر؛

تغییر تصویر عمومی ایران نزد دنیا؛

شناساندن فرهنگ و تمدن ایران به دنیا؛

قدرت بسیج کنندگی رسانه‌های خرد سایبری؛ (وبلاگ‌ها)

استفاده‌های آموزشی؛

ایجاد شبکه‌های اجتماعی بومی (تبیان)؛

جبهه سازی فرهنگی؛

 

تهدیدها:

واگرایی اقوام ایرانی در فضای سایبر؛

واگرایی ادیان و مذاهب و فرقه‌ها؛

ترویج ملی گرایی افراطی؛

ترویج سبک زندگی غربی؛

ترغیب و گرایش به مظاهر فرهنگ بیگانه؛

برقراری ارتباطات کنترل نشده؛

انتقال هنجارهای نامتعارف؛

ترویج ابتذال و خشونت؛

نقض حریم خصوصی افراد و خانواده ها؛

امکانات فناورانه برای جاسوسی مدرن؛

تشویق به فرار مغزها، سرمایه‌ها و نیروی کار؛

زمینه سازی برای افکار سازی و اعتماد سازی به رسانه‌های خارجی؛

تضعیف مبانی دینی و اعتقادی ایرانیان؛

واگرایی سیاسی و بی اعتماد کردن مردم به دولتمردان؛

سایبر تروریسم؛

تضعیف مبانی خانواده؛ (ارتباط‌های غیر متعارف میان جوانان)

 

شبکه سازی

مقدمه

افراد را می‌توان به عنوان اتم‌های شناور در بازارهایی که در آن‌ها کالا و خدمات را مبادله می‌نمایند، به حساب آورد. انسان‌ها تا حدودی ترجیح می‌دهند خودشان را به سایر افراد در گروه‌ها و اجتماع‌هایی نظیر خانواده‌ها، سکونتگاه‌‌ها، مذاهب، سازمان‌ها و گاهی نیز اجتماع‌های مجازی پیوند بزنند.

آنها بعنوان بخشی از جامعه گرایی خود، بیشتر آنچه را که از دیگران می‌دانند از طریق رسانه‌هایی که ممکن است این دیگران استفاده نمایند، یاد می‌گیرند. آنها قادرند به صورت جمعی از یکدیگر پشتیبانی نمایند. مردم به دلیل بهتر و بدتر شدن آنچه می‌دانند، آنچه دارند و آنچه انجام می‌دهند عمیقاً تحت تأثیر دیگران قرار دارند.

بدون مطالعه روابط اجتماعی، پدیده‌های اجتماعی نظیر اعمال مذهبی، خشونت جمعی، نوآوری‌های فنی، منابع جستجو و ذائقه‌ها در زمینه مد و موسیقی قابل درک نخواهند بود چون آن‌ها را نمی‌توان به سطح ویژگی‌های افراد تقلیل داد، درست همانگونه که نمی‌توان موسیقی را از طریق دریافت مجموعه ای از نت‌های منفرد احساس کرد.

این تکنولوژی‌ها آمده اند که تصویر جدیدی از جامعه بدهند که در آن تعریف مرزهای جامعه به روش سنتی دیگر امکانپذیر نیست. ما با جامعه ای روبرو هستیم که میلیونها تار ارتباطی نامرئی تار و پود آنرا تنیده است و بزرگترین لذتش، لذت در ارتباط بودن با دیگران است و این لذت نباید از میان برود.  (بیکن (الوانی و ربیعی)، 1382: 105)

شبکه‌های اجتماعی را می‌توان همچون زیرمجموعه‌ای از جامعه در نظر گرفت که افراد در آن به زندگی‌ای موازی با زندگی بیرونی خود در جامعه واقعی می‌پردازند و با افراد دیگر ارتباط برقرار می‌کنند. افراد با حضور در شبکه‌های اجتماعی و استفاده از گونه‌های مختلف رسانه‌های اجتماعی، از مزایای حضور در این اجتماع مجازی نظیر حمایت اطرافیان، اطلاعات، عواطف و احساسات برخوردار شده و اغلب جوانب زندگی واقعی خود را که نیازمند حضور فیزیکی افراد در کنار یکدیگر نیست در این اجتماعات مجازی دارا هستند.

در شبکه‏های اجتماعی فضایی ایجاد شده که کاربران به جبران محدودیت‏ها و موانع فضای واقعی زندگی می‏پردازند. در این شبکه‏های مجازی فرصتی ایجاد شده برای تعاملات، ارتباطات و انتقال پیام و سایر کارکردها که نسل جوان به‏خوبی از آن استفاده می‏کنند. می‌توان گفت که شبکه‌های اجتماعی، جماعتهایی در وضعیت مدرن و واسطه‌ای میان جامعه و دولتهای مدرن هستند که وارد مسائل مربوط به امر عمومی می‌شوند.

 

نیازمندی‌های شبکه سازی

بهترین امکانی که در اختیار ما قرار دارد تا با استفاده از آن بتوانیم به شبکه سازی بپردازیم، استفاده از فضای مجازی و قابلیت‌های متعدد آن است. از آنجایی که فضای عمومی شهری برای گفتگو به ندرت وجود دارد، فضای مجازی به عرصه‌ای برای گفتگو تبدیل شده است و ویژگی اصلی آن، پویایی این فضاست که با توجه به ابزارهایی که در اختیار کاربران قرار می‌دهد سبب می‌شود تا افراد بهتر بتوانند گرایش‌های خود را نشان دهند.

برای اکثر مردم،  ایجاد شبکه یک اتفاق است نه انتخاب زیرا شبکه سازی یک مهارت است که باید آن را به دست آورد. ایجاد شبکه یعنی پدید آوردن پیوند از طریق افرادی که ما می‌شناسیم و افرادی که آنان ما را می‌شناسند به روشی کاملا سازماندهی شده و برای هدفی خاص در حالی که تعهد خود را نسبت به انجام وظیفه خویش رعایت می‌کنیم و در قبالش هیچ انتظاری نداریم.  (یعنی بخشش، کمک و حمایت از دیگران بدون هیچ چشم داشتی) (بیکن (الوانی و ربیعی)، 1382: 100)

باید توجه داشت که شبکه‌های اجتماعی نه کاملاً منظم اند و نه کاملاً تصادفی، بلکه همراه با کمی تصادفی بودن، کاملاً منظم شده اند و با ایجاد شبکه، اتصال انفصال یافته‌ها ممکن می‌شود.  (بروگمن (میرزایی)، 1389: 40)

حال با توجه به مطالب بیان شده می‌توان گفت به منظور ایجاد یک شبکه منسجم نیازمند درک پاسخ سؤال‌های ذیل می‌باشیم:

1.چه کسی با چه کسی ارتباط دارد(حقیقی یا حقوقی)؟

ارتباط موجود در شبکه اجتماعی مسجد را می‌توان به دو بخش حقیقی و حقوقی تقسیم نمود. ارتباط حقوقی به معنای ارتباط مساجد با یکدیگر می‌باشد که بیشتر ناظر به بعد زیرساخت مسجد و ارتباط گیری میان آنها می‌باشد. اگر از این منظر به شبکه سازی مساجد نگاه کنیم (که متأسفانه در حال حاضر برخی سازمان‌ها این‌گونه به شبکه سازی مساجد نگریسته اند) راه اندازی پرتال مساجد نیاز ما را برآورده خواهد کرد اما نکته اینجاست که بخش حقیقی مسجد، بخش اساسی و کلیدی است که بدون در نظر گرفتن آن، مسجد دیگر هویتی ندارد.  (مسجد بدون امام و مأموم، تنها یک نام است)

مردم تمایل دارند با کسانی که به خودشان شباهت دارند معاشرت می‌کنند. ارتباط مردم با یکدیگر به منظور دستیابی به منابع می‌باشد. آن‌ها برای اهداف جمعی با یکدیگر همکاری می‌کنند که این مسئله باعث پیدایش یک اجتماع (اجتماع مسجدی ها) می‌شود. نکته قابل تأمل در این قسمت تعیین وجه تشابه میان مردم است. در این قسمت هر تعریفی از مسجد و کارکردهای آن ارائه گردد، اجتماع را نیز همانگونه شکل می‌دهد. ^[15]

 

2. محتوای ارتباط چیست ؟

در یک پاسخ کلی می‌توان گفت این کارکردهای موجود در مساجد است که محتوای ارتباط میان آنها و مردم را تعیین می‌کند. هر اندازه محتوای کامل‌تر، پربارتر، مفیدتر، به روزتر و ارزشمندتری باشد، می‌توان گفت شبکه منسجم تری تشکیل شده است.

در نگاه جزئی تر باید به این نکته اشاره کرد که افرادی که حول محور مسجد گرد هم می‌آیند قطعاً به دنبال کسب رضایت حضرت حق و عمل به دستورات الهی می‌باشند بنابر این محتوای موجود در ارتباط میان این افراد نیز  قطعاً صبغه دینی و الهی دارد.^[16]

یکی از وظایف مهم مرکز رسیدگی به امور مساجد و یا سایر سازمان‌ها که خود را مرتبط با امر مساجد می‌دانند تولید محتوا به منظور غنای بیشتر ارتباطات میان افراد در این شبکه می‌باشد. این کار از طریق شناخت صحیح پیام‌هایی است که باید به ذهن مردم منتقل شود، سپس تولید آنها و در نهایت مدیریت صحیح در توزیع و پخش محصولات محقق می‌شود.  (خامنه‌ای، دیدار مدیران مراکز صدا و سیما،  15/11/1381) در صورت انجام صحیح این فعالیت، مدیریت افکار عمومی در اختیار مساجد قرار خواهد گرفت.

3. الگوی شکل گیری

نخستین مطلب مهم، حضور روحانی شایسته در مساجد است.  (خامنه‌ای، پیام به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز، 20/07/1389) شبکه‌سازی در مساجد، حول محور امام جماعت (امامی که دارای شروط لازم باشد) تعریف می‌شود. در واقع می‌توان گفت امام، در نقش رهبری برای پیروانش ظاهر می‌شود اما رابطه او با مأمومین به قدری استوار می‌شود که به پیوند معنوی عمیق و رابطه عارفانه و عاشقانه تبدیل شود. اطاعت محکم و عمیق از رهبر نشانه چنین پیوندی است. ایمان و عشق و شناخت، نقش اساسی را در استحکام این پیوند دارد.  (محمدی اشتهاردی، 1384: 175)

ویژگی‌های اساسی (شروط لازم) امام جماعت عبارتند از:

بلوغ؛

عاقل بودن؛

داشتن عدالت؛

شیعه دوازده امامی؛

حلال زاده؛

قادر به ادای صحیح نماز؛

دارای محبوبیت و مقبولیت. (فلاح زاده، 1383 :48)

آنچه در این میان بسیار حائز اهمیت است، اعتمادی است که مأموم به امام دارد اما این اعتماد مبتنی بر عملکرد امام است. تا زمانی که امام دارای شروط مذکور باشد، این اعتماد پابرجاست اما به محض سلب شدن یکی از آنها، خود به خود این سمت از وی ساقط می‌شود.

الگوی شبکه ای، الگوی فکری است و مربوط به زاویه دید است بنابر این، الگوی شکل گیری ارتباط میان امام و مأموم را می‌توان در میان الگوهای شبکه ای جستجو نمود.

شبکه‌های ارتباطی از حیث شکل، ساختار و عملکرد بر دو نوعند:

1. شبکه‌های غیر رسمی و سیستم‌هایی که بر اثر تعامل با افراد ایجاد می‌شوند.(رضائیان، 1382: 480)

با توسعه روابط غیر رسمی در میان اعضای سازمان، شبکه‌های ارتباطی خاصی شکل می‌گیرند که سیستم‌های غیررسمی نامیده می‌شوند. اینگونه سیستم‌ها به 4 نوع کلی تقسیم میشوند:

شبکه رشته ای: عوامل انتقال اطلاعات در امتداد یک خط قرار می‌گیرند و هریک از آنها به ترتیب، اطلاعات دریافتی از عامل ماقبل خود را به عامل مابعد خود انتقال می‌دهند. دقت انتقال اطلاعات در این شبکه‌ها بسیار کم است.

 

 

نگاره -1 شبکه رشته‌ای

شبکه انشعابی: یکی از عوامل انتقال اطلاعات، اطلاعات را به دست می‌آورد و آنها را بین اعضا نشر می‌دهد. این شبکه‌ها به ویژه برای انتشار اطلاعات مفیدی که با کار افراد مرتبط نیستند به کار می‌روند.

 

 

نگاره -2 شبکه انشعابی

شبکه تصادفی: عوامل انتقال دهنده به طور تصادفی اطلاعات را دریافت می‌کنند و همین ترتیب منتشر می‌سازند. این شبکه‌ها هنگامی به کار می‌روند که اطلاعات، ناچیز و کم اهمیت باشند و مانعی در مسیر انتشار آنها موجود نباشد.

 

نگاره 3 - شبکه تصادفی

شبکه خوشه ای: هر عامل انتقال اطلاعات، عوامل دیگری را انتخاب می‌کند و اطلاعات مورد نظر را به آنها می‌دهد. آن عوامل انتقال دهنده جدید نیز به همین منوال اطلاعات خود را منتقل می‌کنند.  (رضائیان، 1382: 482)

نگاره -4 شبکه خوشه‌ای

با توجه به اهمیت انتقال مطالب، شبکه‌های خوشه ای می‌توانند الگوی مناسبی به منظور شکل گیری شبکه‌های غیررسمی و تبادل اطلاعات میان افراد مسجدی باشد. خروجی مورد انتظار از این شبکه، نشر گسترده اطلاعات، همراه با دقت زیاد می‌باشد.

 

2. شبکه‌های رسمی و سیستم‌هایی که در اثر فراگردهای رسمی به وجود می‌آیند(رضائیان، 1382: 480)

در سیستم‌های رسمی، فراگردهایی به کار گرفته می‌شوند که نحوه ارتباطات میان افراد را معین می‌کنند و به 6 گونه کلی تقسیم می‌شوند:

شبکه متمرکز: ارتباطات سریعتر و دقیقتر صورت می‌پذیرد، در حالیکه احتمالا در شبکه غیرمتمرکز، روحیه افراد بهتر است. ساختار ارتباطی به صورت سریع و پایدار شکل می‌گیرد و جایگاه رهبری بارز و نمایان است و ارتباطات، ماهیت سلسله مراتبی دارد.

نگاره -5 شبکه متمرکز

شبکه ستاره ای: ساختار ارتباط به گونه ای است که یک فرد با تمام افراد در ارتباط است و سایرین نمی‌توانند با یکدیگر ارتباط مستقیم برقرار کنند و این فرد، رابط بین آنهاست. سرعت و دقت در برقراری ارتباطات خوب است. ساختار ارتباطی پایدار و متشکل است. جایگاه رهبر، مشخص و بارز است ولی روحیه افراد ضعیف است.

نگاره-6 شبکه ستاره‌ای

شبکه زنجیره ای: افراد به صورت زنجیره ای با یکدیگر در ارتباطند. در این حالت جایگاه رهبر، مشخص است، سرعت نسبتاً زیاد است، دقت خوب است. ساختار ارتباط نسبتاً پایدار و در حال شکل گیری است ولی روحیه کارکنان ضعیف است.

نگاره -7 شبکه زنجیره‌ای

شبکه سه شاخه: طرحی شبیه به Y دارد. سرعت ارتباطات متوسط است، دقت نسبتاً خوب است، ساختار ارتباطی در حال شکل گیری است، جایگاه رهبر، نسبتاً مشخص است، سیستم نسبتاً متمرکز است و روحیه افراد ضعیف است.

نگاره -8 شبکه سه شاخه

شبکه دایره ای: هریک از افراد تنها با 2 نفر دیگر در ارتباط است. در این حالت دقت و سرعت ارتباطات بسیار کم و جایگاه رهبر نامشخص و ساختار ارتباطی نسبتاً ناپایدار است اما افراد از روحیه خوبی برخوردارند.

نگاره -9 شبکه دایره‌ای

شبکه همه جانبه: همه افراد می‌توانند با هم در ارتباط باشند. سرعت و دقت ارتباط نسبتاً خوب است، روحیه کارکنان عالی است ولی جایگاه رهبر مشخص نیست و هیچگونه ساختار ارتباطی برای آن تعریف نشده است.  (رضائیان، 1382: 484)

نگاره -10 شبکه همه جانبه

در مورد ارتباطات رسمی درون مسجد، همانگونه که بیان شد، محور قرار گرفتن امام جماعت، نکته بسیار مهمی است که باید در نحوه شکل گیری شبکه نیز مد نظر قرار گیرد اما می‌توان این مطلب را از 3 منظر مورد بررسی قرار داد:

شبکه ارتباطات رسمی درون مسجد: با توجه به جایگاه ویژه امام جماعت و اهمیت محور قرار گفتن وی، شبکه ارتباطی متمرکز می‌تواند الگوی مناسبی برای ارتباطات رسمی درون مسجد باشد.

شبکه ارتباطی بین مساجد: به دلیل اهمیت سرعت انتقال اطلاعات و همچنین لزوم استفاده از خلاقیت و ابتکار افراد در ارتباط میان مساجد، می‌توان الگوی شبکه همه جانبه را الگوی مناسبی دانست.

شبکه ارتباطی بین مرکز رسیدگی به امور مساجد و سایر سازمان‌ها و نهادهای مرتبط: نظر به اهمیت محور قرار گرفتن مساجد، الگوی ارتباطی ستاره ای، الگویی مناسب است که با توجه به آن تمام سازمان‌ها به منظور فعالیت در حوزه کارکردهای مساجد، ملزم به واسطه قرار دادن مرکز رسیدگی به امور مساجد می‌باشند.

 

4. رابطه بین الگو و رفتار (مفهوم سازی عقاید در قالب گفتگو)

ساختار هر جامعه ای حول محور اسطوره‌های آن (علی الخصوص اسطوره‌های فرهنگی) می‌چرخد. عملاً افراد محوری، جامعه را اداره می‌کنند. آنان باعث گسترش عقاید و اطلاعات می‌شوند و قسمتهای مختلف و منزوی جامعه را به هم وصل می‌کنند. محوریت، انواع مختلفی دارد که عبارتند از:

الف. محوریت زمانی: مردم را در طول زمان و نسلها با یکدیگر مرتبط می‌سازد به عنوان مثال: ائمهb.

ب. محوریت فرهنگی: فرهنگ‌های مختلف را به یکدیگر مرتبط می‌سازد به عنوان مثال: امام خمینیv، مقام معظم رهبریK و ائمه جماعات.

ج. محوریت گونه ای: موضوعات مختلف را به یکدیگر مرتبط می‌سازد به عنوان مثال:  دکتر رحیم پور ازغدی، آیت الله جوادی آملیK.

د. محوریت جغرافیایی: جوامع دورافتاده را به یکدیگر مرتبط می‌سازد.

5. رابطه بین الگو و سایر عوامل اجتماعی

این مقوله از مقولات اجتماعی می‌باشدو تبیین کامل آن نیازمند پژوهشی مستقل است تا عوامل اجتماعی و ارتباط میان آنها با الگو به درستی بررسی و تبین گردند.

 

ج) نتیجه گیری

هدف اصلی از انجام این تحقیق، تبیین نظری شبکه اجتماعی مساجد به عنوان ابزار ارتباطی میان نهادها، سازمان‌‌ها، مسئولین و افراد مرتبط با مساجد بود، به همین منظور ابتدا به بررسی کارکردها و ظرفیت‌های موجود در مساجد پرداخته شد. در این میان سازمان‌ها و نهادهایی وجود داشتند که در طول سالهای پس از انقلاب (به اقتضای زمان) ایجاد شدند که بخشی از کارکردهای مساجد را برعهده گرفتند و موجب کم رونق گشتن مساجد شدند. با توجه به هدف تحقیق، شناخت اجمالی این سازمان‌ها نیز در دستور کار قرار گرفت تا تمامی ظرفیت‌های موجود در سازمان‌های مرتبط با مساجد نیز تبیین گردند.^[17] در ادامه نیز مباحث مرتبط با شبکه اجتماعی و ویژگی‌های آن تبیین گشت تا در نهایت به شبکه سازی مساجد پرداخته شود.

نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهد بحث اعظمی از کارکردهای مساجد، توسط سایر سازمان‌ها در حال انجام است و با توجه به قدرت و انسجام آنها به نظر می‌رسد استفاده از کارکردهای مساجد و در بلندمدت سپردن کارکردهای مساجد به خودشان نیازمند همکاری تنگاتنگ مساجد با این سازمان‌ها ونهادها می‌باشد.

در زمینه شبکه سازی نیز پنج عنوان اصلی به منظور ایجاد شبکه‌ای منسجم بیان شد که سه عنوان آن (افراد مرتبط با یکدیگر، محتوای ارتباط و الگوی ارتباط) به تفصیل بیان شد و تبیین گشت و تبیین دو عنوان باقیمانده (ارتباط الگو با رفتار و ارتباط الگو با سایر عوامل اجتماعی) نیازمند پژوهشی مستقل و با تخصصی در حوزه جامعه شناسی می‌باشد.

برای دستیابی به اهداف مدنظر، راهکارهای زیر می‌تواند راهگشا باشد:

ایجاد زیرساخت‌های تکنولوژیک مناسب برای مساجد؛

رتبه بندی مساجد به منظور الگوسازی و تغذیه مناسب شبکه؛

ایجاد شورای سیاست‌گذاری با حضور رؤسای نهادها و سازمان‌های مرتبط با مساجد؛

ادغام تشکیلات موازی؛

تعیین استراتژی کلان و تعیین بودجه؛

اهتمام دولت و تشویق مردم برای نوسازی مساجد؛

وضع قوانین لازم برای پشتیبانی حقوقی؛

اقدام لازم برای بازنشسته نمودن خادمان و ائمه جماعات؛

تأسیس دانشگاه مسجد برای آموزش نیروهای به روز و کارآمد؛

برپایی و تداوم همایش ها؛

احداث پژوهشکده ها؛

تشکیل شورای عالی مهندسین مساجد؛

طراحی سیستم ماهواره ای و استفاده مناسب از برنامه‌های آن؛

تلاش برای حضور مسجد در متن زندگی مردم.

 

 

د) منابع و مآخذ

قرآن کریم.

محمدی اشتهاردی، محمد، ولایت فقیه ستون خیمه انقلاب اسلامی، قم: نشر مطهر، 1384.

الویری، محسن، مسجد؛ ارتباطات و توسعه پایدار، نامه صادق (31)، 2، 1386.

افروز، غلامعلی  روش‌های پرورش احساس مذهبی نماز درکودکان و نوجوانان، تهران: انتشارات کلینی، 1371.

الویری، محسن، مسجد؛ ارتباطات و توسعه پایدار، نامه صادق (31)، 2، 1386.

امانی، مهدی و همکاران، لغت نامه جمعیت شناسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1354.

بخاری، محمد ابن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، 1401.

باقی، عماد الدین و همکاران، پرستشگاه در عهد سنت و تجدد، تهران: نشر سرایی، 1381.

تویسرکانى راورى، فاطمه، عوامل و موانع جذب مردم به ویژه نوجوان و جوانان به مساجد، نشریه فروغ مسجد (3)، 46-51، 1384.

جوان آراسته، حسین، کارکرد مسجد در حکومت نبوی، حکومت اسلامی (43)، 138 - 152، 1386.

حرعاملی، وسایل‌الشیعه (ج3 و 12). تهران: انتشارات المکتبه الاسلامیه، 1401.

خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی: (بیانات، پیام‌ها، مصاحبه‌ها، احکام، اجازات شرعی و نامه ها) (نمایه ها)، قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385.

رحیمی، غفور، ارزیابی عملکرد سازمان، ماهنامه تدبیر 17 (173)، 41-44، 1385.

‌رضایی، علی، جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، قم: مؤسسه فرهنگی ثقلین، 1382.

شایگان، فریبا، تبیین جامعه شناختی مشارکت مردم در مساجد. تهران: انتشارات جامعه شناسان، 1389.

شجاعی، لیلا، کارکردهای نوین مسجد درمحله های شهر تهران، 1390.

www.iranurbanstudies. com

شجاعی زند، علیرضا، افول معنا در رسانه  ماهنامه پژوهشی اطلاعات حکمت و معرفت 3 (7)، 22-46، 1387.

‌صدوق. من لا یحضره الفقیه (ج1)، قم: جامعه مدرسین، 1413.

‌طبرسى، مجمع البیان فی تفسیر القرآن (ج1). تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372.

عابدی جعفری، حسن، جعفری، محمد صابر، شبیری، نسیبه سادات، فخریان نجفی کاشانی، منا، شمس، راحیل و عرب، نگار. طراحی مدل مطلوب کارکرد و مدیریت مساجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه مذهبی، مجله دانشکده علوم انسانی14 (60)، 73-126، 1384.

عبدالحمید بن ابی الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه (ج11)، قم : انتشارات نیستان، 1388.

فجری، محمّدمهدی جایگاه مسجد در نگاه امام خمینى. مجله مبلغان (95، )، 103-108، 1386.

فجری، محمّدمهدی. آشنایی با کارکردهای مسجد. مجله مبلغان (120)، 68-79.

قائمی، علی. نماز در سیمای خانواده. تهران: انتشارات سازمان انجمن اولیا و مربیان، 1381.

قائمی، علی، جوان از دیدگاه نیازها، خواسته‌ها و مصالح. تهران: دفتر مشاور رئیس سازمان صدا و سیما در امور جوانان، 1379.

قدمی، شهناز، راهبردها و راهکارهای جذب جوانان به مسجد. تهران: ستاد اقامه نماز، 1389.

گلشن فومنی، محمد رسول، جامعه‌شناسی سازمان‌ها و توان سازمانی. تهران: دوران، 1379.

گلی زواره، غلامرضا، مسجد کانون قیام های اسلامی از آغاز تا انقلاب اسلامی. مجله پاسدار اسلام (302)، 26، 1385.

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار. لبنان: موسسه الوفاء بیروت، 1404.

محمدی، محسن  مسجد، تهران: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1383.

مرکز رسیدگی به امور مساجد، فروغ مسجد (3)، قم: موسسه فرهنگی ثقلین، 1384.

مرکز رسیدگی به امور مساجد.  www. masjed. ir

مکارم شیرازى، ناصر. کاوشى در راه‏هاى عملى ایجاد جاذبه براى مساجد. فصل‏نامه مبلغان (13)، 47-52، 1421.

مولانا، حمید، گذر از نوگرایی (مترجم: شکرخواه، یونس). تهران: مرکز تحقیقات رسانه ها، 1371.

موظف رستمی، محمد علی، آئین‌مسجد (ج1 و 2)، تهران: انتشارات گویه، 1382.

میرغضنفری، سید سجاد، طراحی مدل ارزیابی عملکرد نهادهای فرهنگی-مذهبی (مورد مطالعه: مسجد) (پایان نامه کارشناسی ارشد)، دانشگاه امام صادقj، 1392.

نبوی، محمد حسن، فعالیتهای اجتماعی مساجد. مجله مبلغان (59)، 3، 1383.

نقی زاده، حسین. بررسی کارکردهای مسجد. مجله مبلغان (96)، 55-67.

بیکر، واین، مدیریت و سرمایه اجتماعی (الوانی، سید مهدی و ربیعی، محمد رضا). تهران: سازمان مدیریت صنعتی، 1382.

ویکی پدیا، fa.wikipedia.org

علیمرادی، مصطفی، سیر تطور شبکه های اجتماعی؛ نگاهی به آغاز و انجام شبکه های اجتماعی، نشریه اطلاع رسانی و کتابداری (31)، 6-13، 1389.

بروگمن، یرون، درآمدی بر شبکه های اجتماعی (مترجم: میرزایی، خلیل). تهران: جامعه شناسان، 1389.