مقدمه

سرنوشت کشورها و جوامع امروزی با تحولات ملی و فراملی در عرصۀ فرهنگ گره خورده است. حفظ و ارتقای فرهنگ خودی و معرفی آن به دیگر فرهنگ‌ها زمینه‌ساز ماندگاری و انسجام درونی هر فرهنگ اصیل و ریشه‌دار است. انقلاب اسلامی ایران خود نوعی تحول فرهنگی بزرگ بود که نه تنها در عرصۀ ملی، که در عرصۀ بین‌المللی هم منشاء تغییرات اساسی شد و گفتمان فرهنگی اصیل و جدیدی را فراروی نهاد که پاسداشت و معرفی آن وظیفۀ همۀ دوستداران آن است. این گفتمان اصیل و جدید توحیدی ریشه در اعتقادات دینی و باورهای اسلام ناب، به ویژه مکتب ظلم‌ستیز و عدالت‌گرای شیعه دارد. لازم است این گفتمان را در جامعۀ ملی و اجتماعات فراملی طرح کرد تا شنوندگان عاقل این «قول احسن» را پذیرفته و تابعش باشند. مسلم است که این کار ستودنی و لازم، مستلزم برنامه‌ریزی فرهنگی در تمامی جوانب و جنبه‌ها است و بیش از همه، همت و ظرافت نهادهای فرهنگی کشور را می‌طلبد.

پیچیدگی روزافزون جوامع، رقابت نفس‌گیر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها و ضرورت حفظ و ترویج میراث معنوی از ضرورت‌های برنامه‌ریزی فرهنگی است. برخلاف گمان عدّه‌ای، بخش زیادی از مقولات فرهنگی را می‌توان مدیریت و برای آن برنامه‌ریزی کرد. لزوم برنامه‌ریزی برای حفظ، معرفی و بسط فرهنگ اصیل ایرانی-‌اسلامی که صاحب میراث معنوی غنی و در تیررس تهاجم فرهنگ‌های مختلف مادی و مبتذل است، به ویژه در عصر کنونی اطلاعات و رسانه‌ها، صدچندان است. به همین دلیل است که مقام معظم رهبری همواره بر اهمیت فرهنگ، فرهنگ‌سازی و کار فرهنگی تأکید کرده و می‌کنند و مسائل فرهنگی را اولویت کشور می‌دانند.^[1]
شواهد از نقص و نارسایی در برنامه‌ریزی فرهنگی کشور خبر می‌دهند. شاهد بر این مدعا، اظهارنظرها و نتایج تحقیقات متخصصان این عرصه است. برای نمونه، به اعتقاد صالحی‌امیری و عظیمی دولت‌آبادی، (1387ب، ص12) فعالیت‌های فرهنگی انجام شده در ایران چندان نظام‌یافته، ضابطه‌مند و مطابق با الگو نبوده و کار در این عرصه نیازمند همتی مضاعف است و باید در این عرصه به پژوهش و عمل توأمان دست زد.

از  فرهنگ تعاریف بسیاری شده است که رسیدن به اجماع در این باره را دشوار می‌کند. (برای اطلاعات بیشتر: صالحی‌امیری و عظیمی دولت‌آبادی، 1387الف، ص 113-123) با این همه، فرهنگ محملی است که نمودهای آن همواره در محیط زندگیمان حضور دارند و بستری برای طرز فکر و جهان‌بینی و عمل ماست. فرهنگ الگوهای رفتاری، گفتاری و آداب و رسوم جامعه را شکل می‌دهد؛ از این رو، سازمان‌های تولیدکنندۀ معنا و فعال در عرصه‌های نرم‌افزاری، مثل کتابخانه‌ها، از جمله کتابخانه‌های عمومی و کتابخانه‌های مساجد، در فرهنگ‌سازی و حفظ اصالت فرهنگی وظیفه‌ای سترگ دارند و باید با حساسیتی فراوان درصدد برنامه‌ریزی برای کار فرهنگی ملحوظ در وظایف خود باشند. تحولات و الزامات جهانی عصر اطلاعات این وظیفه را برای همۀ نهادها، خاصّه نهادهای دینی، اجتماعی و فرهنگی بیش از پیش سنگین می‌کند.

الف)بیان مسئله

کتابخانه‌ها برنامه‌ریزی فرهنگی را هر چند تلویحی، ولی عملاً با گردآوری، گزینش، سازماندهی، حفظ، نگهداری، اشاعه و دسترس‌پذیر کردن اطلاعات و منابع اطلاعاتی - آثار ملموس و مادّی فرهنگ - از دیرباز انجام می‌دهند. (p.2,  2005,  Robertson) کتابخانه‌ها در جهان الکترونیکی امروز، علاوه بر این کار، محل اجتماع و ارتباطات فرهنگی رودررو، مرکز گفتمان جمعی و عرصۀ تبادلات میان‌فرهنگی هستند. کتابخانه مرکزی اجتماعی است که کمک به پیشبرد امور جامعه و جامعه‌پذیر کردن شهروندان از کارکردهای آن است. به این کارکردها، ترویج و تبلیغ فرهنگی را نیز باید افزود که در راستای اهداف اجتماعی و فرهنگی آن است. البته، وظایف کتابخانه‌های کاملاً فرهنگ‌بسته، مثل کتابخانه‌های عمومی و کتابخانه‌های مساجد در این زمینه بیش از دیگر انواع کتابخانه‌ها و حتی سرمشق آنها است.

کتابخانه‌های مساجد به لحاظ تاریخی در نشر و تبلیغ دین اسلام و منویات مادی و معنوی آن نقشی حیاتی داشته‌اند و تمدن اسلامی در شکل‌گیری و تداوم خود مرهون آنها است. (93.p,  2007, Laugu) این کتابخانه‌ها به اهداف و وظایف خطیر و کارکردهای متعالی مساجد –از جمله وظایف و کارکردهای فرهنگی آن کمک می‌کنند. چون مسجد محل انجام فرایض دینی، مکان اجتماع مردم (برای مقاصد دینی، اجتماعی، آموزشی، سیاسی و حتی اقتصادی) بوده و هست، کتابخانه‌های مساجد هم باید منابع خود را بر این اساس گزینش کرده و با مد نظر قرار دادن اهداف و کارکردهای مسجد و طیف متنوع مسجدیان و سلایق و علایق متفاوت‌شان، این منابع را به آنان عرضه کنند. به علاوه، با توجه به اهمیت فرهنگ در عصر کنونی و لزوم صیانت از  تقویت آن، ادغام بیش از پیش کار فرهنگی در وظایف مرسوم این کتابخانه‌ها، استفاده از آنها را هدفمندتر و نقش و جایگاه آنها را در تعالی جامعه تقویت و برجسته می‌کند.

ضرورت این کار فرهنگی برای کتابخانه‌های مساجد زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم تعداد کتابخانه‌های مساجد در ایران از همۀ کتابخانه‌های عمومی کشور بیشتر است و منابع موجود در این کتابخانه‌ها، با بسیاری از کتابخانه‌های بزرگ عمومی کشور مقایسه‌پذیر است. طبق آمار گزارش شده در سال 1390، (هاشمی و گیلوری، 1390، صص 16-17) دبیرخانۀ ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور (تحت نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) حدود 4100 باب کتابخانۀ مساجد را زیر پوشش دارد و کل کتابخانه‌های فعال و نیمه‌فعال مساجد بیش از ده هزار باب است.

انجام کار فرهنگی در چنین تعداد وگسترۀ جغرافیایی از کتابخانه‌ها مستلزم "برنامه‌ریزی فرهنگی" برای این کتابخانه‌ها است تا بتوان ضمن شناسایی وضع موجود آنها، راهکارها و الگویی عملی و واقع‌بینانه برای چنین کار سترگی عرضه کرد تا راهنما ودست‌نامه‌ای پیش‌رویِ مسئولان این نوع کتابخانه‌ها و حتی دیگر کتابخانه‌های مشابه، مثل کتابخانه‌های عمومی کشور، در اقدامات و امور مترتب بر فرهنگ در چارچوب اهداف و وظایف کلان آنها باشد. به علاوه، چون یکی از اهداف دبیرخانۀ ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور در افق ایران 1404 ایجاد شبکه‌ای منسجم و همه‌گیر برای کتابخانه‌های مساجد در استفادۀ آحاد مردم از آنهاست، (هاشمی و گیلوری، 1390، ص13) برنامه‌ریزی فرهنگی برای این هدف کارساز و مقوّم آن است. پژوهش حاضر درصدد است تا به تبیین نوعی روش‌شناسی تفصیلی در برنامه‌ریزی فرهنگی برای کتابخانه‌های مساجد کشور بپردازد تا راهکاری عملی و روشی گام‌به‌گام در اختیار متولیان این کتابخانه‌ها قرار گیرد. با توجه به شعار «راه آینده را از مساجد بسازیم» که سرلوحۀ کار مرکز رسیدگی به امور مساجد کشور است^[2]، برنامه‌ریزی فرهنگی واقعی و عینی برای این کتابخانه‌ها کوششی برای نشان دادن راه آینده، به دست‌کم بخشی از جامعۀ هدف مساجد، از طریق مساجد است.

مبانی نظری

هر چند از برنامه‌ریزی هم به مانند بسیاری از مفاهیم و سازه‌های مطرح در علوم انسانی و اجتماعی، تعاریف زیاد و متفاوتی عرضه شده است، کسی در اهمیت برنامه‌ریزی برای انجام مداوم و معین امور لازم برای رسیدن به اهداف مدنظر شکی ندارد. برنامه‌ریزی فرآیند آگاهانۀ تصمیم‌گیری دربارۀ اهداف و فعالیت‌های آیندۀ فرد، گروه، واحد کاری یا سازمان است که از کارکردهای آن، تصویرسازی و طراحی وضعیت مطلوب در آینده و یافتن و پیش‌بینی کردن راه‌ها و ابزاری است که در پرتو امکانات و شرایط موجود و واقعی، رسیدن به آن را ممکن کند. (محمدی، 1385، ص18) این تعریف برای مقصود این مقاله کافی است.

بر این اساس، برنامه‌ریزی فرهنگی نیز نوعی نگرش فرهنگی به برنامه‌ریزی، و کوششی آگاهانه، سنجیده و سازمان یافته برای ایجاد تغییر در وضع موجود و دستیابی به اهداف مطلوب در حوزه‌های مختلف فرهنگی است. (اکبری، 1381، ص 14) در تعریفی دیگر، این نوع برنامه‌ریزی ناظر بر کنش‌ها و اقداماتی است که برای مسائل فرهنگی طی آینده‌ای محتمل پیش‌بینی می‌شود. (رضایی و فردرو، 1386، ص79) معنای بسیط و دقیق برنامه‌ریزی فرهنگی را چنین می‌توان تبیین کرد: «تلاشی آگاهانه برای تغییر نگرش‌ها، اعتقادات، آداب و رسوم، ارزش‌ها وهنجارهای نسبتاً پایدار و بادوام جامعه، مطابق خواست و الگوی ذهنی برنامه‌ریز». (صالحی‌امیری، 1390، ص90) با جمع‌بندی و مداقه در این تعاریف، برنامه‌ریزی فرهنگی را می‌توان تدوین برنامه‌ای واقعی و عملیاتی برای تبلیغ و ترویج مؤلفه‌های فرهنگی ملحوظ در اهداف و وظایف یک سازمان و نهاد، با در نظر گرفتن امکانات و قابلیت‌های درون‌ سازمانی و برون‌سازمانی آن در زمانی معین دانست. این نوع‌برنامه‌ریزی فرهنگی متوجه محصولات فرهنگی و در دایره‌ای وسیع‌تر، نهادهای فرهنگی است. این تعریف از برنامه‌ریزی فرهنگی برای هدف این مقاله مناسب است.

برنامه‌ریزی فرهنگی کاری دشوار و پیچیده، اما ضروری و گریزناپذیر است. برنامه‌ریزی فرهنگی تقویت‌کنندۀ همبستگی ملی، مقوم هویت دینی و افزایش‌دهندۀ ظرفیت‌های فرهنگی است و باید مبتنی بر الگوها و سرمشق‌های فرهنگی جامعۀ خودی باشد. همگان دربارۀ اهمیت و ضرورت برنامه‌ریزی فرهنگی متفق‌القولند؛ اگر چه در بارۀ محتوا و شکل آن دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. (چلپی، 1374، ص 175)

استفاده از الگوهای غربی برای برنامه‌ریزی فرهنگی، به ویژه در سازمان‌های برخاسته از دین، کاری مناسب و موفق نیست. (پیروزمند، 1377، ص2) تعمیق باورها و ارزش‌های دینی و فرهنگ اسلامی -  که از اهداف مساجد و بخش‌های زیرمجموعۀ آنها است- به نقشۀ راه منحصربه‌فردی نیاز دارد که در عین مطابقت با واقع و به دور از آرمان‌گرایی، رنگ و بویی محلی و فرهنگ‌بسته داشته باشد. وجود چنین الگویی غیرغربی برای برنامه‌ریزی فرهنگی برای کتابخانه‌های مساجد هم مصداق و مناسبت دارد.

درباب کتابخانه‌های مساجد، چه داخل کشور و چه خارج از کشور کار چندان زیادی انجام نشده است. عمده آثار در این عرصه در قالب کتاب و با نگاهی به تاریخ این کتابخانه‌ها در ایران (هاشمی، 1380؛ هاشمی و گیلوری،1383) و جهان اسلام (مکی سباعی، 1373؛  2007, Laugu)، مشخصات و شناسنامۀ کتابخانه‌های مساجد کشور (ستاد عالی کانون‌های فرهنگی-هنری مساجد کشور، 1388)، استانداردسازی (گیلوری و هاشمی، 1379) و قوانین و مقررات مترتب بر آنها (هاشمی و گیلوری، 1390 و تا حدی، هاشمی و گیلوری، 1383) انجام شده است. البته مقالاتی در قالب تحقیق موردی و با گسترۀ محدود استانی درباب طرز تهیه و تنظیم مواد و منابع کتابخانه‌های مساجد (خوشرو، 1384) و وضعیت کلی این نوع کتابخانه‌ها (غفاری، 1380) و زمینه‌سازی برای عملکرد مطلوب آنها (دیانی، 1379) منتشر شده است. چندین اثر مروری پراکنده نیز در موضوع کتابخانه‌های مساجد قابل‌بازیابی است.

به هر حال، در حد کاوش به عمل آمده، درباب برنامه‌ریزی فرهنگی برای کتابخانه‌های مساجد، مقالۀ حاضر اولین کار از این نوع در ایران و جهان است که می‌تواند آغاز راهی برای بررسی ابعاد تفصیلی و عمیق‌تر این موضوع در قالب پژوهش‌هایی دیگر باشد و نقشۀ راهی برای این نوع کتابخانه‌ها در بهره‌گیری بیشتر از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های خود فراهم کند. البته چنین کاری اهمیت و ضرورت وجود و تقویت نهاد کتابخانه را در مساجد نزد ذینفعان نیز بیشتر می‌کند. بنابراین، این طرز تلقی در عصر رقابت برای بقای سازمانی، درست مثل دیگر سازمان‌ها و نهادها، بسیار مناسب حال کتابخانه‌های مساجد و ضامن بقا و پویایی آنها است.

ب)روش کار

برنامه‌ریزی فرهنگی نیز مثل هر نوع برنامه‌ریزی دیگر، مستلزم پیمودن مراحل و گام‌هایی چند برای حصول به محصول نهایی یا همان برنامه است. این مراحل به تفصیل در متون مرتبط تبیین شده‌اند. (برای نمونه، چاوش‌باشی و کاوسی، بی‌تا) با سرلوحه قرار دادن این مراحل و تعدیل برخی موارد، مراحل تفکیکی انجام برنامه‌ریزی فرهنگی برای کتابخانه‌های مساجد ذیلاً توجیه و تبیین شده است.

گام اول: آشناکردن و آگاه‌سازی افراد درگیر در مراحل مختلف برنامه‌ریزی فرهنگی و اجرای آن، قبل از شروع به برنامه‌ریزی موجب تسهیل فرآیند برنامه‌ریزی و اجرا می‌شود^[3]. به عبارت دیگر، آگاهی افراد از تعاریف، مفاهیم و مبانی نظری این سازه برای ادامۀ کار لازم است. اشراف بر کارکردها و وظایف کتابخانه‌های مساجد، با تأکید بر بعد اجتماعی و فرهنگی آنها هم در این میان ضرورت دارد تا ذی‌نفعان از اهمیت و مبانی نظری برنامه‌ریزی فرهنگی و کارکردهای کتابخانه‌های مساجد آگاه شوند و آمادۀ پذیرش و اجرای چنین کاری باشند. بنابراین، در این گام اقدامات زیر لازم است:

الف.تهیه و تدوین مطالبی درباب کتابخانه‌های مساجد، برنامه‌ریزی فرهنگی و ارتباط بین این دو با روش تحقیق کتابخانه‌ای و مرور تحلیلی متون؛

ب. عرضۀ این مطالب به ذی‌نفعان، مسئولان امر و کتاب‌د‌‌اران کتابخانه‌های مساجد در قالب آثاری چون کتاب، مقاله و نیز با برگزاری کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی منظم.

گام دوم: تحلیل وضعیت گذشته و حال نهاد فرهنگی گام مهم و اساسی در برنامه‌ریزی فرهنگی برای آن است. در این گام، با کمک اطلاعات و پیشینه‌های موجود، عملکرد گذشته و حال کتابخانه‌های مساجد کشور از دیدگاه برنامه‌ریزی فرهنگی و مؤلفه‌های آن تجزیه و تحلیل می‌شود تا بهتر بتوان برای آینده برنامه‌ریزی کرد. به این منظور باید کارهای زیر را انجام داد:

الف. تحلیل کارکردهای گذشتۀ کتابخانه‌های مساجد کشور از نظر کار و اقدامات فرهنگی با پیمایش در سوابق موجود و درج آنها در سیاهه‌های وارسی مناسب؛

ب. بررسی دقیق قوانین و مقررات کنونی حاکم بر کتابخانه‌های مساجد و تحلیل آنها از نظر مناسبت‌شان با کار فرهنگی؛

ج. مطالعۀ وضعیت حال کار و تبلیغ فرهنگی در کتابخانه‌های مساجد کشور با کمک ابزارهای پژوهشی مختلف.

گام سوم: آگاهی از نظرات کارکنان، منویات ذی‌نفعان و دیدگاه متخصصان از دیگر گام‌های برنامه‌ریزی فرهنگی است که ضمن شناساندن انتظارات و قابلیت‌های نهاد فرهنگی، راهکارهایی عینی و واقعی فراهم می‌کند. در این راستا، اهداف و منویات برنامه‌ریزی فرهنگی در این کتابخانه‌ها با مطالعۀ متون، نظرخواهی از خبرگان و ... تعیین می‌شود و نیز نیازها، اولویت‌ها و امکانات موجود با مراجعه به منابع مستند، توزیع پرسش‌نامه بین کتاب‌داران و کاربران و مصاحبه با مسئولان و دست‌اندرکاران ذیربط مشخص و تدوین می‌شود. این اقدامات ذیلاً به طور ویژه تفکیک شده‌اند:

الف. استخراج و دسته‌بندی سازه‌های عینی و لازم برای کار فرهنگی در کتابخانه‌های مساجد کشور؛

ب. کشف عمق و گسترۀ انتظارات و تلقیات فرهنگی مراجعان بالقوه و بالفعل کتابخانه‌های مساجد با کمک ابزارهای مختلف پژوهش پیمایشی، از جمله پرسش‌نامه و مصاحبه؛

ج. انجام مصاحبه‌هایی طراحی شده با متخصصان و متولیان امور فرهنگی و نیز امور کتابخانه‌های مساجد برای کشف قابلیت‌های فرهنگی بالقوه و بالفعل این کتابخانه‌ها؛

د. توزیع پرسش‌نامه‌ای مناسب و مستخرج از سازه‌های کار فرهنگی در بین کتابداران مساجد و نیز نظرخواهی از آنان در ارتباط با برنامه‌های فرهنگی و نقاط قوت و نقاط ضعف کتابخانه‌ها از این باب.

گام چهارم: با هم‌گذاری و تحلیل تلفیقی اطلاعات و داده‌های به دست آمده از سه گام فوق‌الذکر، برنامه‌ای مناسب جهت اجرا به دست می‌آید. به دیگر سخن، ماحصل برنامه‌ریزی فرهنگی برای کتابخانه‌های مساجد "برنامه‌ای مدوّن و مشخص برای اجرا" است.

گام پنجم. در این گام نهایی برنامه‌ریزی فرهنگی، برنامه‌ای تفصیلی تهیه شده به کمک متخصصان ارزشیابی می‌شود تا پس از حصول روایی، برای اجرا در اختیار متولیان کتابخانه‌های مساجد قرارگیرد.

لازم به ذکر است اجرای برنامۀ حاصل، پایش کم و کیف اجرای برنامه، ارزیابی بروندادها و بالاخره بازخوردگیری برای کشف شکاف‌های موجود در برنامه و به تبع آن، تلاش در جهت رفع آنها در دوره‌های اجرای بعدی گام‌های تکمیلی دیگری هستند که به جهت نگنجیدن در چارچوب هدف این مقاله و مرتبط بودن با فاز اجرای برنامه، در اینجا به تفصیل مطرح نشده‌اند. بدیهی است ارزیابی برنامه‌های فرهنگی مستخرج از برنامه‌ریزی منشعب از این روش‌شناسی در کتابخانه‌های مساجد، بعد از اجرای عملی این برنامه و گردآوری بروندادهای اجراییِ حاصل میسر است که خود نیازمند اجرا، پایش، بازخوردگیری و متعاقب آن، بررسی‌های دیگر است.

نمودار 1 الگوی کلی برنامه‌ریزی فرهنگی و اجرای برنامه‌های فرهنگی برای کتابخانه‌های مساجد است که گام‌های برنامه‌ریزی فرهنگی برای این کتابخانه‌ها را شماتیک همراه با رابطۀ ناگسستنی آن با روند اجرا و پایش و ارزیابی برنامه نشان می‌دهد. این الگو حالتی فرایندی داشته و در تمامی مراحل، به کمک عنصر «بازخورد» قابلیت ترمیم واصلاح‌پذیری دارد. بازخورد ماحصل شناسایی نقاط مثبت و منفی برنامه است و با اصلاح فرآیند برنامه‌ریزی، برنامه‌ای بهتر برای دوره‌های بعدی برنامه‌ریزی و اجرا فراهم‌می‌کند.

تکمله

آنچه بیان شد، تصویری عینی از روند برنامه‌ریزی فرهنگی برای کتابخانه‌های مساجد بود. عملیاتی و واقعی کردن این برنامه‌ریزی که بسیار مغفول است، نیازمند حمایت مادی و معنوی متولیان امور مساجد و جذب تیمی متخصص از متخصصان علوم جتماعی، برنامه‌ریزی فرهنگی، معارف اسلامی، مدیریت و به ویژه کتاب‌داری و اطلاع‌رسانی است. برنامۀ حاصل می‌تواند سرمشق کتابخانه‌های دیگر، از جمله کتابخانه‌های عمومی کشور نیز باشد.

منابع و مآخذ

اکبری، محمدعلی، تجربیاتی از برنامه‌ریزی فرهنگی در ایران، 1381، فرهنگ عمومی، 33، 1320-1357.

پیروزمند، علیرضا، مبانی برنامه ریزی فرهنگی، گردهمایی راهبردها و رویکردهای ساماندهی فرهنگی، 1377. http://www.iranpress.ir/farhang

چاوشباشی، فرزانه، کاوسی، اسماعیل (بیتا.گامهای آغازین در برنامه‌ریزی فرهنگی، پژوهش‌نامۀ برنامه‌ریزی فرهنگی (3)، (صص117-136)، تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام، پژوهش‌کدۀ تحقیقات استراتژیک. دستیابی در 8 دی ماه 1392 از طریق آدرس اینترنتی: www.csr.ir

چلپی، مسعود، جامعه‌شناسی نظم، تهران: نشر نی، 1374.

خوشرو. احمد، بررسی توصیفی وضعیت تهیه و تنظیم مواد و منـــابع کتابخانه‌های مساجد شهر کرمان در سال 1383. ماهنامۀ ارتباط علمی، 1384.

دیانی، محمدحسین، زمینه‌های نوشکوفایی کتابخانه‌های مساجد (نمونه مساجد شهر اهواز)، در مجموعه مقالات کنگرۀ بین‌المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی. (صص 519-532)، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1379.

رضایی، علی‌اکبر و فردرو، محسن، آشنایی با اصول برنامه‌ریزی و برنامه‌ریزی فرهنگی، تهران، عباسی، 1386.

ستاد عالی کانون‌های فرهنگی-هنری مساجد کشور، شناسنامۀ کتابخانه‌های مساجد کشور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی-هنری مساجد کشور، 1388.

صالحی‌امیری، رضا، الزامات برنامه‌ریزی مطلوب فرهنگی. برگ فرهنگ، 23، 88-97، 1390. بازیابی در 12 دی ماه 1392 از طریق آدرس اینترنتی: http://www.sid.ir

صالحیامیری، رضا، عظیمی دولت‌آبادی، امیر، رویکردهای فرهنگی و الزامات مدیریتی آن. در: پژوهش‌نامۀ برنامه‌ریزی فرهنگی (1)، (صص111-136). تهران، مجمع تشخیص مصلحت نظام، پژوهشکدۀ تحقیقات استراتژیک، 1387. دستیابی در 17 دی ماه 1392 از طریق آدرس اینترنتی:

  http://www.csr.i

صالحی‌امیری، رضا و عظیمی دولت‌آبادی، امیر، مبانی سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی. تهران، مجمع تشخیص مصلحت نظام، پژوهش‌کدۀ تحقیقات استراتژیک، 1387.

غفاری، سعید، بررسی وضعیت کتابخانه‌های مساجد شهر تهران،  فصلنامه کتاب، 1380.

گیلوری، عباس و هاشمی، ابوالفضل، پیش‌نویس استاندارد کتابخانه‌های مساجد، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی-هنری مساجد کشور، ادارۀ کل کتابخانه‌ها، 1379.

محمدی، علی، سازمان و مدیریت، تهران، هادیان، ۱۳۸۵.

مکی سباعی، محمد، مروری بر کتابخانه‌های مساجد. ترجمۀ محمد عباسپور و محمدجواد مهدوی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1373.

هاشمی، ابوالفضل، کتابخانه‌های مساجد، تاریخ، ساختار و نقش آنها در جامعه. تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی-هنری مساجد کشور، ادارۀ کل کتابخانه‌ها، 1380.

هاشمی، ابوالفضل، گیلوری، عباس، کتابخانه‌های مساجد ایران ازآاغاز تاکنون، به ضمیمۀ آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی-هنری مساجد کشور، ادارۀ کل کتابخانه‌ها، 1383.

هاشمی، ابوالفضل و گیلوری، عباس، نظامنامۀ جامع کتابخانه‌های مساجد کشور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی-هنری مساجد کشور، ادارۀ کل کتابخانه‌ها، 1390.

Laugu, N. (2007. The roles of mosque libraries through history. Al-Jamiah, 45 (1, 91-118.

Robertson, D. A. (2005. Cultural programming for libraries: linking libraries, communities, and culture. American Library Association.