مقدمه:

امر خدمت و خدمت رسانی در اسلام از اهمیت فراوانی برخوردار است، تا جایی که شریف ترین عبادت خدمت به مومنین شمرده شده است ‏(منسوب به امام عسکری، ص619)، و محبوبترین مردم نزد پروردگار پرمنفعت ترین آنان برای برادران مومن اند‏(کلینی، ج2، ص164)، باید بدانیم که این خدمت رسانی نه زمان می شناسد و نه مکان، بلکه در تمام موارد خدمت پسندیده است که در روایت شریف می فرماید: مَثَل مومن مثل زنبور عسل است؛ اگر با او همنشین شدی به تو نفع می رساند ، اگر با او مشاوره کردی منتفع و اگر با او همنشین شدی سودمند می شوی، اوست که به مانند زنبود عسل جز فایده چیزی برای دیگران ندارد (مجلسی، ج61، ص238)‏.

خدمت در اسلام نه تنها در امور مادی نیست بلکه در امور معنوی و اجتماعی و تربیتی هم خدمت صدق میکند، آموزش و پرورش و تکریم و احترام کودکان و کمک به تربیت دینی فرزندان مسلمان خدمتی است بزرگ که جز در سایه ی تعاون محقق نمی شود.

جایگاه خادم مسجد در دین:

یکی از مصادیق پررنگ خدمت رسانی، خدمت در مسجد است. قرآن کریم می فرماید:«إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاهَ وَ آتَى الزَّکاهَ‏ « (توبه/ 18) به فرموده ی قرآن کریم کسانی که مومن به خدا و روز قیامت و به پادارنده نماز و زکات اند، خادم مسجد اند و در عمران و آبادانی مسجد کوشا هستند.«ولم یخش الا الله» (توبه/ 18)و این خادمان جز از خدا هراسی ندارند.

خادمی مسجد افتخاری بزرگ است که انبیاء عظام این افتخار را بر دوش می کشند. حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام از سوی خدای متعال به این مقام نائل می آیند؛ که خدا به آنها مى‏فرماید: «طَهِّرَا بَیْتِى لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاکِفِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ» (بقره/ 125) مسجد را تطهیر کنید براى کسانى که براى نماز و طواف مى‏آیند.

حضرت زکریا علیه السلام نیز خادم مسجد است، که متکفل مریم عذرا، آن خادمه ی قدّیسه ی مسجد می شود: «إِنِّى نَذَرْتُ لَکَ مَا فِى بَطْنِى مُحَرَّرًا» (آل‏عمران/ 35)

ویژگی های خادم مسجد:

مسجد محل تزکیه و تهذیب روح و روان و پرورش و شکوفایی استعدادهای عالی انسانی است و نقش اساسی در حفظ و تعالی شخصیت دارد. لذا خادم آن باید از پرهیزکاران باشد«إِنْ أَوْلِیَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ» (أنفال/ 34).

خادمی که تنها برای جارو کشیدنش در مسجد، بهشت و حوریان آن؛ اشتیاق حضورش را دارند(مجلسی، ج‏80 ، ص382).

در صدر اسلام، مسجد مدینه هرچند از امکانات و پیرایه ها تهی بوده و به طور کاملا ساده بنا گردیده بود، اما با این همه تاریخ از وجود زن مسلمان سیاهپوستی بنام «محجنه»(ام محجن) خبر می دهد، که مسئولیت نظافت مسجد پیامبر را عهده دار بوده است.

زمانی که رسول اکرم صل الله علیه و آله می بیند از محجنه خبری نیست از حال او جویا می شود، اصحاب خبر مرگ او را می دهند. حضرت با لحن اعتراض آمیزی می فرمایند: چرا به من اطلاع نداده اید؟ بلافاصله در سر مزار وی حضور یافته و برایش نماز می خوانند و می فرمایند که اینک او را در بهشت می بینم(ابن أثیر، ج6، ص 263 و إبن حجر عسقلانی، ج 8، ص 314).

خادم مسجد که مسئولیت خطیر تطهیر، حفظ و نگهداری و آماده سازی مسجد را برعهده گرفته است باید با اخلاقی خوب و پسندیده زمینه جذب افراد، به خصوص کودکان و نوجوانان را فراهم آورد؛ نه آن که خدای ناکرده با نق زدن و تندی با کودکان و نوجوانان موجب خلوت شدن مسجد شود.

رفتار خادم مسجد با کودکان:

یکی از نقش های مهم و تأثیرگذار برای جذب و تداوم حضور کودکان و نوجوان در مسجد نقش خادم مسجد است، شاید این نقش خیلی وقتها به چشم ها نیامده و نمی آید، اما اگر کمی با دقت به این جایگاه نظر کنیم خواهیم یافت که چقدر می تواند در جذب و ماندگاری آینده سازان مسجد تأثیرگذار باشد.

فرد زحمت کشی که طول ساعات مدت حضورش در مسجد در شبانه روز، حتی  از امام جماعت و یا حتی از اعضای هیئت امنا هم بیشتر است ،او می تواند همانگونه که به طراوت و پاکیزگی مسجد رسیدگی می کند به نشاط و شادابی معنوی و پرورش گلهای بهشتی مان(کلینی، ج6،ص3) همت بگمارد.

خادم یا خادمه ی با ذوق، علاوه بر رعایت نظافت و پاکیزگی مسجد، آراستگی ظاهر، زیبایی و خوشبویی، ابتدا نمودن به سلام، خوشرویی و گشادگی چهره، مهربانی، رعایت احترام و ادب نسبت به نمازگزاران بخصوص کودکان، حوصله و صبر، پرکار، خوش برخورد، خوش صدا، زمینه جذب کودکان و نوجوانان را به مسجد می تواند، فراهم سازد.

خادم و خادمه ی مسجد باید مطمئن ترین فرد در مسجد باشد، که اولیاء برای فرستادن کودکانشان به مسجد هیچ خطری را احساس نکنند ،و همچنین او باید تحصیلکرده و اهل دانایی باشد تا در کنار تزکیه ی فرزندان به تعلیم هم بپردازد.

خادم مسجد می تواند با هدایت امام جماعت و بزرگان فرهنگی مسجد، تمهیداتی را برای حضور کودکان در مسجد فراهم سازد از جمله اینکه؛ در هنگام حضور کودکان در مسجد برای آنان هدایای کم ارزش اما جذاب، و خوراکی های کوچک مثل نقل و آبنبات تهیه کند تا بدین واسطه کودکان را با مهربانی به نماز و مسجد علاقمند سازد.

او می تواند در کارهای مسجد از کودکان استفاده کند و با مسئولیت دهی به آنان موجبات افزایش اشتیاقشان را به حضور در مسجد فراهم سازد.

خادم مسجد نه تنها مانع حضور کودکان به مسجد نمی شود بلکه غرائز آنان را با مهربانی هدایت می سازد تا هم دیگران به راحتی بتوانند به عبادت خود بپردازند و هم کودکان از مسجد گریزان نشوند.

خادم و خادمه نسبت به کودکان مهربانترین اهل مسجد اند: وارحموا صغارکم(صدوق، الأمالی،ص94)، و آنهایند که کودکان را دوست دارند و با عطوفت و مهربانی با آنان برخورد می کنند چرا که می دانند رسول مهربانی ها فرموده است: کودکان را دوست بدارید و با آنان عطوف و مهربانی داشته باشید(کلینی، ج6، ص50)، که دوست داشتن این پاک فطرتان، افضل اعمال است (برقی، ج1، ص293).

این خدمت گزار می تواند با اخلاق و رفتار و زبانش بهترین مبلّغ دین باشد و با منش و روش و کلامش طبق فرموده روایت : کُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِأَعْمَالِکُمْ، وَ لَا تَکُونُوا دُعَاةً بِأَلْسِنَتِکُم(حمیری، ص77)‏ بهترین الگوی فرزندان مسجدی باشد.

خادم و خادمه ی مسجد نباید سخت گیر باشد، و با آسان گیری خود، کودکان را در مسجدی شدن یاری نماید و اشتباهات و شیطنت های بچه ها را نادیده بگیرد و در کارها از خود انعطاف به خرج دهد و با تغافل زمینه ی هدایت آنان را فراهم سازد(کلینی، ج6،ص50).

خادم مسجد می تواند بهترین معلم قرآن برای کودکان باشد(طوسی، ص357وابن ماجه، ج1، ص77،ح213)، بصیرت دهنده آنان با معارف اهل بیت باشد(صدوق، الخصال، ج2،ص614)، آداب اجتماعی و موازین سلامتی را بیاموزد(صدوق، ج1،ص229)، حکمت های اخلاقی را یاد دهد(صدوق، معانی الاخبار، ص401)، شعرهای سودمند و آموزنده که عشق و محبت اهل بیت را در دلها شعله ور می کند، را ورد زبان کودکان کند(کشی، ج2، ص704).

البته نباید فراموش کرد که دیگر نمازگزاران باید در امر خادمی به خادم مسجد یاری دهند، تا در این میان او خسته و ناتوان نگردد و بتواند به راحتی از پس کارها بر آید، به عنوان مثال در کارهای سخت افزاری، مثل نظافت، اهالی مسجد می توانند یک روز تعطیل در هفته مثل پنجشنبه یا جمعه را به صورت گروهی اختصاص به نظافت مسجد دهند، چرا که به نقل از رسول اعظم صلی الله علیه و آله این کار سبب آمرزش گناهان است، مَنْ کَنَسَ الْمَسْجِدَ یَوْمَ الْخَمِیسِ- وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَأَخْرَجَ مِنْهُ مِنَ التُّرَابِ مَا یُذَرُّ فِی الْعَیْنِ غَفَرَ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ.(صدوق، الفقیه، ج1، ص233). و این یاری مصداق بارز همکاری در کارهای خیر است که قرآن کریم می فرماید: «تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏»(مائده/2).

سلام و درود خدا بر همه خادمان مساجد که چونان معلمان بر دینداری ما همت گماردند، آن باغبانانی که سنگرها را محکم ساخته و لاله های سرخ خمینی را از غنچگی در آغوش خویش پرورش دادند و از دریای حسینی سیراب ساخته و به معرکه فرستادند.

و الحمد لله رب العالمین

کتابنامه:

إبن حجر عسقلانی، احمد بن علی: الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق: عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1995م/1415ق، چاپ الاولی.

إبن أثیر، عز الدین: اسد الغابه فی معرفه الصحابه، بیروت، دارالفکر، 1989م/1409ق.

إبن بابویه، محمد بن علی: الخصال، مصحح: علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1362ق.

إبن بابویه، محمد بن علی: معانی الاخبار، مصحح: علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1403ق.

إبن بابویه، محمد بن علی: الأمالی، بیروت، الاعلمی، 1400ق، پنجم.

إمام یازدهم، حسن بن علی علیه السلام: التفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری، قم، مدرسه الامام المهدی عج، 1409 ق.

برقی، احمد بن محمد بن خالد: المحاسن، مصحح: جلال الدین محمد شاهی، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1371ق، دوم.

حمیری، عبدالله بن جعفر: قرب الإسناد، قم، موسسه آل البیت، 1413ق.

طوسی، محمد بن الحسن: الامالی، مصحح: موسسه البعثه، قم، دارلثقافه، 1414ق.

کشی، محمد بن عمر: رجال الکشی، مصحح: رجایی، مهدی، قم، موسسه آل البیت، 1362ش، اول.

کلینی، محمد بن یعقوب: الکافی، مصحح: غفاری و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق.

مجلسی، محمد باقر: بحار الانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403 ق.