معاونت تبلیغی
مباحثی که در این فصل مطرح می‌شود:
- تعریف لغوی و اصطلاحی تبلیغ؛
- بعد تبلیغی مسجد؛
- مهمترین ابزارهای تبلیغ در اسلام؛
- شرایط تأثیر و موفقیت پیام‌ها در تبلیغ؛
- روش‌ها و عنصرهای تبلیغ در قرآن؛
- نتیجه‌گیری.
در
لغت، «تبلیغ از ریشه‌ی بلغ به معنای رسانیدن و رسانیدن پیام است».
دراصطلاح، تبلیغ به‌معنای رساندن پیام به دیگری و به‌منظور ایجاد دگرگونی
در بینش و رفتار او است که بر سه عنصر اصلی پیام‌دهنده، پیام‌گیرنده و
محتوای پیام استوار می‌شود. مراد از تبلیغ فقط رساندن ایده به مخاطب نیست
بلکه هدف اقناع یا ترغیب اوست؛ پس باید با شفاف‌سازی پیام، از طریق سبک‌ها و
ابزارهای گوناگون، مخاطب را قانع و به هدف خود مایل کنیم.
تاریخ
تبلیغ با تاریخ خلقت انسان و هبوط آدم بر زمین پیوند خورده است؛ زیرا
انسان فکر و اعتقاد دارد و برای منتقل‌کردن تفکرات و اعتقاداتش از هر
وسیله‌ی ممکنی یاری می‌جوید. این همان تبلیغ است؛ یعنی منتقل‌کردن افکار و
عقائد و بازگوکردن ایده‌ها برای دیگران و سعی در گسترش آن. به‌عبارت‌دیگر،
تبلیغ از حیات فکری انسان سرچشمه می‌گیرد و از آن جداشدنی نیست. علی‌رغم
تحول و پیشرفت وسائل ارتباطی، خبررسانی و تبلیغ، اصل تبلیغ ثابت است؛ گرچه
هدف‌های گوناگون دارد.
در دین، تبلیغ اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا در
دین، رساندن پیام الهی تکلیف دین‌داران است. چنان‌که حضرت علی
(علیه‌السلام) درباره‌ی عهد و میثاق الهی با فرزندان آدم برای ابلاغ رسالت
خداوند می‌فرماید:
«خداوند سبحان از فرزندان آدم پیامبرانی برگزید واز آنان بر وحی و تبلیغ رسالت پیمان گرفت ....»
امروزه
نقش تبلیغ در فرهنگ‌سازی و القاء ظریف خواسته‌های فرد، گروه یا نظام بر
کسی پوشیده نیست؛ ازاینرو امام جماعت باید بیش از هر چیز به نیازهای
تبلیغی و فرهنگی مسجد خود اهمیت دهد و با آموزش صحیح و به‌کارگیری بهینه‌ی
شیوه‌های صحیح تبلیغاتی به نشر و گسترش معارف اسلام و مبانی دینی بپردازد.
معاونت تبلیغ مهمترین معاونت مدیریت فرهنگی مسجد به‌شمار می‌آید؛ زیرا هدف
اصلی و اساسی مسجد رساندن پیام و کلام الهی به مردم است.
هدف از
تبلیغ، رشد معرفت دینی مردم و احیای آنان برای ادای وظیفه‌های دینی و
اسلامی است. همه‌ی پیامبران الاهی (صلوات‌الله‌علیهم) مبلغ بوده‌اند و
تبلیغ جزء اصول همه‌ی آنان بوده است. در دین اسلام، به‌صراحت به این مطلب
اشاره شده است؛ قرآن کریم می‌فرماید:
«یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ»
ای پیامبرآنچه که از جانب پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ کن؛ و اگر چنین نکنی رسالت او را انجام نداده‌ای.
بُعد تبلیغی مسجد
در
زمان پیامبر(صل‌الله‌علیه‌وآله)، مسجد جایگاه ابلاغ آیات قرآن و تبیین
احکام اسلام بود. به‌طورکلی، در کل تاریخ اسلام، مسجد پایگاه اصلی
فعالیت‌های مسلمانان بوده است؛ ازاینرو ما باید از توان زیاد تبلیغی مسجد
بهره کافی ببریم. همان‌طورکه قبل انقلاب اسلامی و در دوران جنگ تحمیلی از
مسجدها به بهترین نحو استفاده‌ی تبلیغی برده می‌شد. نقشی که سخنرانان در
مسجد دارند، غیرقابل‌انکار است. مهمترین مواردی که امامان جماعت باید در
مسجد تبلیغ کنند: بیان احکام شرعی، بیان سیره‌ی ائمه‌ی اطهار(علیه‌السلام)،
بررسی مسائل روز، توجیه‌کردن مردم، اندرزدادن و دعوت مردم به تقوا، تفسیر
قرآن و شرح نهج‌البلاغه و دعاهای معصومان.
مهمترین ابزارهای تبلیغ در اسلام:
* اذان نمادی تبلیغاتی
یکی
از ابزارهای تبلیغ دین در مسجد اذان و اقامه است که از دیدگاه اسلام اهمیت
فراوانی دارد؛ زیرا اذان اعلان توحید و سبب بقای نام پیامبر
(صل‌الله‌علیه‌وآله) و نفوذ مکتب رسالت اوست.
در لغت، اذان به‌معنای
اعلام، بلندکردن صدا و ندادادن است؛ همان‌گونه که قرآن کریم می‌گوید:
«وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ»، و در میان مردم براى [اداى] حج بانگ
برآور.
در اصطلاح، «اذان» در شرع مقدس، اعلام و ندای به نماز است؛
قران می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ
مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ»، ای کسانی که
ایمان آورده‌اید! وقتی برای نماز روز جمعه ندا داده شد.
تکبیر،
توحید، شهادت به یگانگی، عظمت الهی، رسالت خاتم
الانبیاء(صلوات‌الله‌علیه‌وآله)، توصیه‌ی نماز و فلاح و بهترین اعمال، و
بالاخره شعار لا اله الا الله مواردی است که در ذان وجود دارد. نکته‌ی مهم
در اذان تکرار جمله‌ها است. «الله اکبر» و «شهادتین» و همچنین دیگر بندهای
اذان تکرار می‌شود که یکی از عامل‌های مؤثر در جلب توجه مخاطب برای اهمیت
موضوع و انتقال دادن و مستقرکردن پیام در ذهن مخاطبان است. دانشمندان تبلیغ
معتقدند که تکرار پیام از جمله عواملی است که در اقناع و تصدیق و ترغیب
مخاطبان تأثیر فراوان دارد.
* نماز نشان تبلیغی اسلام
نماز عطیه‌ی الاهی و منشأ خیرهای بسیاری برای مسلمانان است که ابعاد تبلیغاتی زیادی دارد:
-
به‌هنگام نمازهای روزانه، مؤمنان در مسجد گردهم می‌آیند و این امر امکان
تبادل اطلاعات دینی را فراهم می‌آورد که اساس تبلیغ اسلامی است.
-
به‌هنگام نماز و در مسجد، مردم با امام جماعت ارتباط مستقیم دارند و
ازاین‌طریق امر ارشادی و حل مشکلات به‌گونه‌ی بهتری صورت می‌پذیرد.
-
نمازهای روزانه، چه به‌صورت فردا اقامه شوند و چه به‌صورت جماعت،
مضمون‌هایی عالی دارند که هریک می‌تواند در تربیت معنوی و اجتماعی مسلمانان
موثر واقع شود؛ البته نمازهای جماعت ویژگی‌های تبلیغی بیشتری دارند.
*- قرآن کتاب هدایت و بلاغت
در
عصر ظهور اسلام، فصاحت و بلاغت بارزترین هنر و خصیصه‌ی مردم جزیره‌العرب
بود و اعراب برای نمایاندن این هنر در مجامع و بازارها به مسابقه و معارضه
می‌پرداختند؛ به‌همین‌دلیل خداوند پیامبر خود را به سلاح روز مجهز فرمود و
افزون بر سایر معجزه‌ها، بلاغت سخن و فصاحت بیان را در حد متعالی و فوق
طاقت بشری به آن حضرت (صل‌الله‌علیه‌وآله) ارزانی داشت که در آیات و روایات
به این مطلب تصریح شده است. قرآن دراین‌باره می‌فرماید:
«قُل
لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن یَأْتُواْ بِمِثْلِ
هَذَا الْقُرْآنِ لاَ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ
لِبَعْضٍ ظَهِیرًا»، بگو اگر همه‌ی انس و جن فراهم آیند که نظیر این قرآن
را بیاورند، نمی‌توانند مانند آن را بیاورند؛ هرچند آن‌ها پشتیبان یکدیگر
باشند.
قرآن کریم با بلاغت بی‌مانند، با معارف متعالی و با اعجاز
جاودانه‌اش بزرگ‌ترین عامل تبلیغ اسلام، جذب قلب‌ها و تسلیم عقل‌ها در
برابر این پیام آسمانی است.
*- اسوه‌ی حسنه – الگوه‌ها و تبلیغ با عمل
الگوپذیری
از لوازم وجودی انسان است. الگوها عاملی بسیار مهم جهت تبلیغ و دعوت
هستند؛ ازاینرو آن‌قدر که شخصیت رهبران در تربیت توده‌ها تأثیر دارد،
گفته‌ها تأثیر ندارد. قرآن کریم نیز به معرفی الگوه‌ها و اسوه‌ها توجه خاصی
دارد؛ چنان‌که درباره‌ی پیامبر (صل‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید:
«لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»، قطعاً برای شما در (رفتار) رسول خدا سرمشقی نیکوست.
قران درباره ی حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) نیز می‌فرماید:
«قَدْ
کَانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْرَاهِیمَ وَالَّذِینَ مَعَهُ»،
همانا برای شما در (حالات) ابراهیم و کسانی که با او بودند سرمشق خوبی است.
شرایط تأثیر و موفقیت پیام‌ها در تبلیغ:
چهار عامل مهم در موفقیت یا شکست پیام‌ها مؤثرند:
۱-
ماهیت پیام (حقانیت و غنی بودن محتوای پیام). اولین شرط موفقیت پیام
غنی‌بودن و قدرت معنوی و و به تعبیر قرآن حقانیت پیام است. پیام در درجه‌ی
اول باید منطقی باشد؛ یعنی با عقل سازگار باشد. دوم، پیام غنی و نیرومند
باید با احساسات بشر انطباق داشته باشد؛ زیرا انسان کانونی دارد، غیر از
کانون عقلی و فکری، به‌نام کانون احساسات که نمی‌توان آن را نادیده گرفت.
هماهنگی با احساسات، اشباع احساسات عالی و رقیق بشر، و نیز هماهنگی با
نیازهای زندگی و نیازهای عینی بشر از جمله شرط‌های غنی‌بودن محتوای پیام
است.
۲- شخصیت خاص پیام‌رسان. شرط دوم برای موفقیت پیام خصوصیات
شخصی پیام‌رسان و ویژگی‌هایی است که باید در پیام‌رسان وجود داشته باشد؛
مهمترین آن‌ها عبارتند از:
الف- آشنایی با مکتب، کسی که می‌خواهد
مبلغ اسلام باشد و پیام اسلام را به جامعه برساند، باید با ماهیت آن پیام
آشنا باشد؛ یعنی آن پیام را درک کرده باشد و فردی کارشناس در معارف اسلام
باشد.
ب – آشنایی با ابزارهای تبلیغ و مهارت در به‌کارگیری آن‌ها،
مبلغ باید ابزارهای تبلیغ را بشناسد و از آن‌ها برای رساندن پیام خود،
به‌نحو مطلوب، استفاده کند.
ج- داشتن قدرت بیان و شرح صدر، سخنوری
نعمتی از نعمت‌های بزرگ الهی است («الرَّحْمَنُ...*عَلَّمَ الْقُرْآنَ») و
برای تبلیغ، داشتن این هنر لازم است. گرچه قدرت بیان امری طبیعی است ولی
مقداری از آن هم اکتسابی است به تمرین نیاز دارد.
د- علاوه بر قدرت بیان، شرح صدر نیز برای مبلغ امری ضروری است؛ چنان‌که حضرت موسی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
«قَالَ
رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی*وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی*وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِّن
لِّسَانِی*یَفْقَهُوا قَوْلِی»، پروردگارا سینه‌ام را وسعت بخش *و کارم را
برای من آسان ساز* و گره از زبانم بگشای.*تا سخنم را دریابند.
ه- داشتن یارویاور، حضرت موسی (علیه‌السلام) در ادامه‌ی درخواستش می‌فرماید:
«وَاجْعَل لِّی وَزِیرًا مِّنْ أَهْلِی*هَارُونَ أَخِی» و برای من دستیاری از کسانم قرار ده *هارون برادرم را.
و–
خوش‌رفتاری و مهربانی، بعد از قرآن، مهمترین عامل نفوذ و توسعه‌ی اسلام
سیره‌ی عملی و رفتار رسول اکرم (صل‌الله‌علیه‌وآله) و سپس امامن معصوم
(علیهم‌السلام) بود. خداوند می‌فرماید:
«فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ
اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ
مِنْ حَوْلِکَ»، ای پیامبر، به‌موجب رحمت و عنایت الهی، تو با مردم نرم
هستی و اخلاق و گفتار تو نرم است و از خشونت پرهیز داری؛ اگر چنین نبود،
مردم از دور تو پراکنده می‌شدند و نرمش تو در تبلیغ و هدایت مردم بسیار
مؤثر است.
ز- پرهیز از خشونت و اجبار، دعوت و تبلیغ نباید با اکراه و خشونت همراه باشد؛ همان‌گونه که قرآن کریم دراین‌باره می‌فرماید:
«ادْعُ إِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ».
ح-
عامل به گفته‌های خود باشد: «کُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَیْرِ
أَلْسِنَتِکُمْ»، مردم را به‌سوی خیر و نیکی بخوانید؛ ولی به‌وسیله غیر
زبان، یعنی با عمل.
علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند: من شما را به کار
نیکی امر نمی‌کنم؛ مگراینکه قبلاً خودم آن عمل نیک را انجام داده باشم و
نیز شما را از عمل زشتی نهی نمی‌کنم؛ مگراینکه خودم در ترک آن کار زشت
پیشقدم شده‌ام.
۳- ابزارهای پیام رسانی:
پیام‌رسان بی‌شک
ابزارهایی نیاز دارد که به‌وسیله‌ی آن‌ها پیامی را به مردم برساند که مأمور
ابلاغ آن است. اولین شرط در رساندن پیام الهی این است که از هر وسیله‌ای
نمی‌توان استفاده کرد؛ یعنی ابزار مورد استفاده باید مشروع باشد
از یک نگاه، ابزارهای پیام‌رسانی دو دسته‌اند:
الف- ابزارهای فیزیکی:
امروزه
با پیشرفت علم و صنعت ابزارهای پیام‌رسانی همواره در حال توسعه‌اند که
می‌توان با آشناشدن با این ابزار استفاده‌ی بهتری از آن‌ها کرد.
ب- ابزارهای محتوایی
دسته‌ی
دوم از ابزار مربوط به محتوا و نحوه‌ی به‌کارگیری و قالب گفتار پیام‌رسان
است که به چه صورت باشد. قرآن کریم دراین‌باره می‌فرماید:
«ادْعُ
إِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ
وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»، مردم را با حکمت و اندرز نیکو به
راه پروردگات فراخوان و با آنان به نکوترین شیوه مجادله کن.
در این آیه‌ی شریفه، سه وسیله ی مختلف برای دعوت و هدایت مردم ذکر شده است که هر یک از این سه وسیله برای موردی مخصوص کاربرد دارد:
«ادْعُ
إِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ» هرگاه کلمه‌ی رب ذکر می‌شود، به
معنای تربیت هم توجه می‌شود و در این آیه چون درباره‌ی دعوت و تربیت صحبت
می‌شود، کلمه‌ی رب آمده است. خداوند می‌فرماید مردم را به‌وسیله‌ی حکمت
بخوان؛ یعنی سخنی متقن و محکم که قابل خدشه و تشکیک نباشد. مفسران گفته‌اند
دعوت‌کردن با برهان و دلیل عقلی برای دسته‌ی خاصی است که استعداد آن را
دارند.
«وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ» یعنی مردم را به راه پروردگارت
بخوان؛ به‌وسیله موعظه خوب و پندواندرزهای دلپسند. بعضی از مردم استعداد
بیان عقلی و علمی را ندارند؛ لذا راه هدایت آن‌ها پندواندرز است. درباره‌ی
آن‌ها، هدایت با تمثیل و قصه و هر چیزی است که دل آنان را نرم کندسروکار
موعظه و اندرز با دل است اما سروکار حکمت و برهان با عقل و فکر است. باید
دانست که بیشتر مردم در مرحله‌ی دل و احساساتند؛ نه در مرحله‌ی عقل و فکر.
«وَجَادِلْهُم
بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» اگر با کسی روبرو شدید که غرضش کشف حقیقت نیست و
هدفش مجادله و ایراد گرفتن است، باید با او مجادله کنی اما به‌نحو احسن
مجادله کن؛ و در مجادله از راه حق و حقیقت خارج نشو.
۴-کیفیت و روش و اسلوب صحیح رساندن پیام
تبلیغ
به‌معنای صحیح و واقعی آن رساندن و شناساندن پیام به مردم است؛ آگاه‌کردن
مردم به پیامی و معتقد و متمایل‌کردن نظرهای مردم به پیامی، روشی صحیح
می‌خواهد؛ فقط با روشی صحیح است که تبلیغ موفقیت‌آمیز خواهد بود.
روش‌ها و عنصرهای تبلیغ در قرآن
قرآن کریم برای روش تبلیغ و اسلوب صحیح آن عنصرهایی را بیان فرموده است:
۱- بی‌پیرایگی و روشنی.
قرآن
کریم روش تبلیغ را به‌طورمستقیم از زبان پیغمبران (صلوات‌الله‌علیهم) بیان
کرده است. یکی از روشهایی که قرآن روی آن تکیه فرموده است:
«وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِین»، بر پیامبر وظیفه‌ای نیست؛ جز ابلاغ آشکارا.
«بلاغ»
یعنی ابلاغ و تبلیغ روشن و آشکار. مقصود از آن مطلوب‌بودن و سادگی و
بی‌پیرایگی پیام است؛ به‌طوری‌که طرف به‌سادگی آن را درک کند.
۲- نُصح و خلوص:
مبلغ
باید ناصح و خالص باشد؛ یعنی در رساندن پیام هیچ هدف و انگیزه‌ای جز خیر و
مصلحت مردم را نداشته باشد و سخنش از سوز دل باشد؛ زیرا سخنی که از جان
برآید، لاجرم بر دل نشیند و سخنی که فقط از زبان بیرون آید و دل از آن
بی‌خبر باشد، از گوش‌های مردم بیشتر تجاوز نمی‌کند.
۳- پرهیز از تکلف
تکلف
یعنی به‌خود بستن و خود را به مشقت انداختن. یعنی، چیزی را که خود باور
ندارد، به دیگران قبولاندن. در زیر آیه‌ی شریفه‌ی «وَمَا أَنَا مِنَ
الْمُتَکَلِّفِینَ»، در تفسیر، از عبدالله‌ابن‌مسعود، صحابه‌ی بزرگوار رسول
اکرم (صل‌الله‌علیه‌وآله) روایت شده است: ای مردم کسی که چیزی را می‌داند،
پس بگوید؛ و کسی که چیزی را نمی‌داند، بگوید خدا داناتر است. سپس،
عبدالله‌ابن‌مسعود این آیه را خواند:
«َفاِنَ اللهَ تَعالی قالَ لِنَبیه: قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ»
همانا
خداوند متعال در مورد پیامبرش می‌فرماید که : بگو مزدی بر این (رسالت) از
شما طلب نمی‌کنم و من از کسانی نیستم که (این رسالت را) بر خود ببندم.
۴- فروتنی
کسی
که می‌خواهد پیام خداوند متعال را به مردم برساند باید درمقابل مردم، در
نهایت درجه، فروتن باشد؛ چنان‌که پیامبر (صل‌الله‌علیه‌وآله) چنین بود و
می‌فرمود: «أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ»، جز این نیست که من بشری هستم مثل
شما هستم.
۵- رفق و نرمش
پرهیز از خشونت و نرمش سخن داشتن یکی
از روش‌های مهم تبلیغ است. خداوند متعال هنگامی که حضرت موسی و
هارون(علیهما السلام) را برای هدایت و دعوت فرعون فرستاد، فرمود:
«فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَى»، با او سخنی نرم گویید ، شاید پند گیرد یا بترسد.
و در مورد پیامبر گرامی اسلام (صل‌الله‌علیه‌وآله) قرآن می‌فرماید:
«فَبِمَا
رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ
الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ»، ای پیامبر، به موجب رحمت و عنایت
الهی، تو با مردم نرم هستی و اخلاق و گفتار تو نرم است و از خشونت پرهیز
داری؛ اگر چنین نبود، مردم از دور تو پراکنده می‌شدند و نرمش تو در تبلیغ و
هدایت مردم بسیار مؤثر است.
۱- فرق نگذاشتن
یکی
دیگر از خصوصیات بسیار بارز سبک تبلیغی پیامبران فرق‌نگذاشتن میان مردم
است. به‌همین‌جهت، خداوند در پاسخ به کسانی که از پیامبر
(صل‌الله‌علیه‌وآله) می‌خواستند که حضرت با افراد فقیر رفت و آمد نکند،
می‌فرماید:
«وَمَا أَنَا بِطَارِدِ الْمُؤْمِنِینَ»، من طردکننده‌ی مؤمنان نیستم.
در جای دیگر می‌فرماید:
«وَلاَ
تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ
یُرِیدُونَ وَجْهَهُ»، کسانی را از خود مران که بامداد و شامگاه پروردگار
خود را می‌خوانند و رضای او را می‌جویند.
۲- صبر و استقامت
خداوند متعال به پیامبرش می‌فرماید: «فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ»، همان‌گونه که فرمان یافته‌ای پایداری کن.
در
جای دیگر می‌فرماید: «فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلَا تَکُن کَصَاحِبِ
الْحُوتِ إِذْ نَادَى وَهُوَ مَکْظُومٌ»، پس بر حکم پروردگارت شکیبایی کن و
مانند همرا ماهی(یونس) مباش؛ آنگاه که (خدایش را) ندا داد و بسیار غمگین
بود.
همچنین، می‌فرماید: «فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ»، صبر کن همان گونه که پیامبران اولوالعزم صبر کردند.
۸- تبشیر و انذار
«تبشیر» به‌معنای مژده‌دادن و از مقوله‌ی تشویق است؛ و «انذار» به‌معنای ترساندن و اعلام‌خطرکردن است. قرآن کریم می‌فرماید:
«یَا
أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا
وَنَذِیرًا»، ای پیامبر ما تو را شاهد و مژده‌رسان و بیم‌دهنده
فرستاده‌ایم.
در دعوت و تبلیغ، این دو رکن باید همراه با هم باشد و
تکیه‌کردن بر یکی از این دو درست نیست. البته، در قرآن کلمه‌ی تبشیر بر
انذار مقدم شده است؛ لذا باید تبشیر غالب بر انذار باشد.
پیامبر
(صل‌الله‌علیه‌وآله) وقتی معاذ بن جبل را برای تبلیغ به یمن فرستاد به او
توصیه فرمود: ای معاذ، حال که برای تبلیغ اسلام می‌روی، اساس کارت تبشیر و
مژده و ترغیب باشد و کاری نکن که مردم را از اسلام فراری بدهی و متنفر
کنی.
۹- تذکر و یادآوری
در قرآن کریم، دو مطلب نزدیک به
یکدیگر ذکر شده است: یکی تفکر و دیگری تذکر. تفکر یعنی کشف‌کردن چیزی که
نمی‌دانیم و اندیشیدن برای به‌دست‌آوردن آنچه که نمی‌دانیم؛ اما تذکر یعنی
یادآوری. بسیاری از مسائل در فطرت ما وجود دارد ولی ما انسان‌ها از آن‌ها
غافل هستیم و به تذکر و یادآوری نیاز داریم؛ لذا خداوند به پیامبرش خطاب
می‌کند: «فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَکِّرٌ»، پند ده که تو تنها
پندرسانی.
۱۰- استفاده از روش‌های غیرمستقیم
در سیره‌ی عملی
پیامبران و ائمه‌ی معصوم (علیهم السلام) از این روش زیاد استفاده می‌شود؛
برای مثال، می‌توان به حکایت پیرمردی اشاره کرد که وضوء را اشتباه می‌گرفت و
امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) به‌طورنامستقیم پیرمرد را متوجه
اشتباهش کردند.
۱۱ – درنظرگرفتن ظرفیت فکری
درک همه‌ی افراد
یکسان نیست؛ لذا با هر کسی باید با توجه به توان فکری و عقلی او سخن گفت و
او را تبلیغ و ارشاد کرد. پیامبر اکرم (صل‌الله‌علیه‌وآله) دراین‌باره
می‌فرماید:
«إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ نُکَلِّمُ النَّاسَ
عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ»، ما پیامبران مأموریم که با مردم به‌اندازه‌ی
عقلشان سخن بگوئیم.
نتیجه‌گیری فصل دوم:
از
صدر اسلام تا کنون، مسجد بهترین و موثرترین مکان برای تبلیغ و هدایت
انسان‌ها به‌سوی کمال و معرفت بوده است؛ لذا می‌توان با برنامه‌ریزی و
مدیریت مناسب، در هر مسجدی و با حداقل امکانات، بیشترین استفاده و
بهره‌برداری را کرد. کسی می‌تواند در این امر موفق گردد که با هدف‌ها و
ابزارها و روش‌های تبلیغی آشنا باشد، مخاطب را بشناسد و مطابق باسطح فکر
مخاطیان سخن بگوید، و از همه مهم‌تر تبلیغ عملی و رفتاری او بیشتر از
تبلیغ گفتاری و کلامی او باشد.
فصل سوم: معاونت بهداشتی- روانی
یکی
دیگر از معاونت‌های مهم مدیریت فرهنگی مسجد، معاونت بهداشتی- روانی مسجد
است. مسجد مکانی مقدس و خانه‌ی خداوند در زمین است؛ بدین جهت قداست و
طهارتی معنوی دارد. علاوه‌براین پاکی و طهارت معنوی، باید برای طهارت ظاهری
و روانی مسجد نیز بکوشیم تا بتوانیم افراد بیشتری را جذب کنیم. باتوجه‌به
این نکته، وظیفه‌ی معاونت بهداشتی– روانی مسجد این است که با طراحی و
برنامه‌ریزی مناسب بر مسائل بهداشتی- روانی مسجد به‌دقت نظارت کند. مباحث
این فصل زیر دو عنوان مطرح خواهد شد:
الف- بهداشت ظاهری مسجد؛
ب- بهداشت روانی مسجد.
v بهداشت ظاهری مسجد
اسلام
برای حفظ پیوند طهارت ظاهر و باطن احکامی برای حفظ بهداشت مسجد صادر کرده
است. طهارت ظاهر طهارت باطن را نوید می‌دهد و ظاهر پاکیزه باطنی طاهر را
تداعی می‌کند. در محیط پاکیزه، آدمی قدرت و زیبایی الهی را نیکوتر می‌بیند و
روح خویش را راحت‌تر به زلال طهارت باطن می‌سپارد. میل به پاکی و طهارت
امری فطری است؛ یعنی هر انسانی تمیزی و پاکی را دوست دارد و از حضور در
مکان پاکیزه و معاشرت با افراد پاک احساس لذت و آرامش می‌کند؛ به‌خصوص اگر
مکانی مانند مسجد باشد و افراد آن انسان‌های مؤمن و صالح و نمازگزار باشند.
مسجدی که همواره تمیز و پاک و معطر باشد، برای انسان جذاب‌تر است و میل
آدمی برای حضور در چنین مسجدی بیشتر است. در چنین مکانی، نمازگزار بهتر
می‌تواند به عبادت بپردازد و ارتباط خوبی با خالق خود داشته باشد.
در
مسجد، چون محل رفت‌وآمد و تجمع مسلمانان است، باید اصول بهداشتی بیشتر
رعایت گردد. در قرآن و روایات، سفارش‌های فراوانی بر بهداشت فردی و اجتماعی
و طهارت مسجد شده است. افزون‌برآنکه، حضور با طهارت در مسجد از جمله آداب
ورود به مسجد است، آلوده‌کردن مسجد از گناهان کبیره دانسته شده است و
تطهیر مسجد واجب فوری است.
در اینجا، چند نمونه از آیات و روایات دراین‌زمینه را ذکر می‌کنیم:
«یا
أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلاَ
یَقْرَبُواْ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ»، ای اهل ایمان، مشرکان نجس هستند پس
نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند.
«إِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یُحِبُ الْجَمَالَ»، خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد.
حال
که خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد، باید برای زیبایی خانه‌ی او
بکوشیم و آن‌چنان برای زیباییش تلاش کنیم که در خور محل عبادت خداست.
«وَ النَّظَافَةُ مِنَ الْإِیمَانِ» نظافت و پاکیزگی بخشی از ایمان و از نشانه‌های انسان مؤمن است.
«جَنِّبُوا مَسَاجِدَکُمُ النَّجَاسَةَ » مساجد خود را از نجاست دور نگه دارید.
بهداشت مسجد بر عهده کیست؟
تا
کنون اهمیت بهداشت مسجد روشن شد. حال، بحث در این است که حفظ بهداشت مسجد
برعهده کیست و چه کسانی بیشترین نقش را دراین‌باره دارند؟
بخشی از
بهداشت مسجد بر عهده‌ی خادم مسجد و بخش دیگر آن بر عهده‌ی نمازگزاران و
همه‌ی کسانی است که به مسجد رفت‌وآمد می‌کنند. به‌هرحال، خادم و دیگر
مسئولان ثابت مسجد که یکی از مجریان بهداشت است باید بیشترین سعی و تلاش
خود را در زمینه‌ی بهداشت و پاکیزگی مسجد به‌کار گیرد و با رعایت امور زیر
در تحقق بخشیدن بهداشت مسجد بکوشد:
۱- نظافت منظم روزانه یا هفتگی
مسجد، تمیز نگه‌داشتن وسائل، و غبارروبی و شستشوی فضای مسجد و فرش‌ها،
دست‌کم سالی یک‌بار و با کمک نمازگزاران؛ چنان‌که در روایات تأکید فراوانی
بر آن شده است.
۲- هوای مسجد از جهت گرما و سرما، در فصل‌های مختلف
سال، تنظیم گردد. باید با گلاب و خوشبوکننده‌های مناسب فضای داخل مسجد قبل
هر نماز عطرافشانی شود تا همیشه فضای مسجد معطر و با طراوت باشد.
۳- جهت نگهداری کتب قرآن و دعاها و مهرهای مسجد، قفسه‌ها و مکان مناسبی در نظر گرفته شود.
۴- برای کثیف‌نشدن مسجد، محلی خارج از فضای مسجد جهت نگهداری کفش‌ها در نظر گرفته شود یا کیسه و نایلون مناسبی قرار داده شود.
۵-
فضای بیرونی مسجد را، مثل حیاط و حوض و اطراف مسجد، همیشه پاک و تمیز نگه
دارد و با ایجاد باغچه و فضای سبز بر طراوت و جذابیت مسجد بیافزاید.
۶- در سرویس‌های بهداشتی علاوه بر نصب هواکش و تهویه‌ی مناسب، در صورت امکان، شیر آب گرم جهت وضوء در فصل سرما فراهم شود.
۷- در سرویس‌های بهداشتی با نصب پنجره‌های توری و بسته نگاه داشتن درهای ورودی راه را برای نفوذ مگس مسدود کنند.
۸-
وجود امکانات بهداشتی نظیر صابون و مایع‌های دستشویی و ضدعفونی‌کننده و
نیز به‌کاربردن خوشبوکننده‌های مناسب در سرویس‌های بهداشتی.و شستشوی منظم و
مرتب آن‌ها.
۹- در سرویس‌های بهداشتی، جالباسی ساده‌ای نصب شود یا مکانی مناسب برای نگهداری وسائل به‌هنگام وضوء گرفتن در نظر گرفته شود.
۱۰- قراردادن سطل زباله در داخل سرویس‌های دستشویی (به‌خصوص در توالت‌های زنانه) و مکان‌های دیگر هم مجهز به کیسه‌ی زباله باشد.
۱۱- مکانی مناسب با شیرهای آب سردوگرم برای شستشوی پاها در نظر گرفته شود.
۱۲-
برای تشویق افراد به رعایت بهداشت، نوشتن و نصب توصیه‌های بهداشتی در فضای
سرویس‌های بهداشتی و استفاده از آیات و روایات با ترجمه آن‌ها برای طهارت و
پاکیزگی سودمند خواهد بود.
۱۳- نصب آئینه‌ی مناسب در وضوخانه تا نمازگزاران قبل از ورود به مسجد، سرووضع ظاهری خود را مرتب کنند.
۱۴- در ایام جشن‌ها و عزاداری‌ها، برای توزیع شربت و چای از لیوان‌های یک‌بارمصرف استفاده گردد.
نمازگزاران نیز در رعایت بهداشت مسجد نقشی بسیار مهم دارند و در روایات تأکید بسیاری بر آن شده است:
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند:
«إِذَا
دَخَلْتَ الْمَسْجِدَ وَ أَنْتَ تُرِیدُ أَنْ تَجْلِسَ فَلَا تَدْخُلْهُ
إِلَّا طَاهِراً»، هرگاه خواستی وارد مسجد شوی و آنجا بنشینی، وضوء بگیر و
طاهر باش.
روایتی دیگر می‌گوید: معنای آیه شریفه‌ی «یَا بَنِی آدَمَ
خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ» این است که هنگام داخل‌شدن و
ورود به مسجد برای عبادت، بهترین لباس خود را بپوشید.
سیره‌ی عملی
ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) نیز چنین بوده است که هنگام ورود به مسجد، در
نهایت پاکیزگی و معطر و با بهترین لباس، وارد مسجد می‌شدند.
بر نمازگزاران لازم استف برای حفظ رعایت بهداشت و پاکیزگی مسجد، نکات زیر را رعایت کنند:
۱- همیشه
هنگام ورود به مسجد با بدنی پاکیزه و معطر و با بهترین لباس‌های خود وارد
مسجد شوند تا ازاین‌طریق بر زیبایی ظاهری مسجد اضافه شود و محیطی جذاب و
شاداب فراهم گردد.
۲- قبل از رفتن به مسجد، مسواک بزنند
و از خوردن غذاها و یا سبزیجاتی بپرهیزند که بویی تندوتیز و نامطبوع
دارند؛ چنان‌که در روایات هم این مسأله بیان شده است.
۳- کفش‌ها را داخل مسجد نیاورند و با جوراب و پاهای کثیف وارد مسجد نشوند.
۴- آشغال نریزند و مواد خوراکی‌ای نخورند که موجب آلوده‌شدن مسجد می‌گردد و به کودکان خود نیز سفارش کنند.
۵- در فصول گرم سال، بهتر است نمازگزاران، برای رعایت نظافت و بهداشت بیشتر، قبل از ورود به مسجد پاهای خود را بشویند.
نقش
همسایگان در بهداشت مسجد این است که آنان نیز می‌توانند در نظافت اطراف
مسجد بکوشند و از ریختن زباله و آشغال در مسیر و نزدیک مسجد خوداری کنند
برای ایجاد فضای سبز و کاشتن نهال و درختکاری بکوشند.
v بهداشت روانی مسجد
قبل از بیان بهداشت روانی مسجد به تعریف بهداشت روانی می‌پردازیم:
بهداشت
روانی یعنی: «تأمین و ارتقاء سطح سلامت روان و پیشگیری از ابتلاء به
اختلالات و بیماری‌های روانی». به‌طورکلی، اصل در تأمین بهداشت روانی
پیشگیری است که این مسأله از طریق ایجاد فضای نشاط‌انگیز و محیط فردی و
اجتماعی آرام و مناسب حاصل می‌گردد. سازمان بهداشت جهانی نیز تعریف زیر را
برای بهداشت روانی مطرح کرده است: «بهداشت روانی یعنی توانایی کامل برای
ایفای نقش‌های روانی و جسمی و اجتماعی».
منظور ما از بهداشت روانی
مسجد، در اینجا، هر عاملی است که در مسجد موجب فراهم‌آمدن آرامش و بالابردن
سطح سلامت روان و روح انسان گردد. بهداشت روانی مسجد از جمله مسائلی است
که باید به آن توجه بیشتری بشود؛ زیرا یکی از عامل‌های مهم آرامش انسان
مسجد است. نام مسجد با عبادت و رازونیاز و دعا و تلاوت قرآن گره خورده است.
مسجد ساحل سلامت و آرامش روح سرگردان و تشنه‌ی آدمی است. در اسلام، هدف
بسیاری از اعمال و عبادات رسیدن به آرامش معرفی شده است و مهمترین عامل
آرامش روحی انسان ذکر و یاد خداوند متعال است؛ قرآن کریم می‌فرماید:
«أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»، تنها با ذکر و یاد خداوند دل‌ها آرامش می‌یابد.
در
آیات و روایات درباره‌ی مسجد، دو ویژگی مهمترین و برجسته‌ترین ویژگی‌ها
در توصیف مسجد هستند: یکی اینکه مسجد خانه‌ی خداست و دیگر اینکه مسجد مکان
ذکروتسبح و یاد خداوند متعال است. قرآن کریم دراین‌باره می‌فرماید:
«فِی
بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ
لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ»، [آن نور هدایت] در خانه‌هایی است
که خدا اجازه داد ارجمندش دارند و نام خدا در آن‌ها یاد شود؛ در آن خانه‌ها
هر بامداد و شامگاه او را نیایش می‌کنند.
بنابر آنچه گفتیم، خانه‌ی خدا بودن و ذکر و یاد خداوند دو عامل مهم آرامش انسان هستند.
درباره‌ی آرامش‌بخش‌بودن خانه و محل سکونت انسان نیز قرآن می‌فرماید:
«جَعَلَ لَکُم مِّن بُیُوتِکُمْ سَکَنًا»، خانه‌ها را برای شما محل آرامش و آسایش قرار دادیم.
قرآن
یکی از عوامل آرامش انسان را خانه و محل سکونت انسان می‌داند؛ زیرا ورود
به خانه موجب آرامش انسان می‌گردد و در روایات هم مسجدها خانه‌های خداوند
در روی زمین معرفی شده‌اند. بی‌شک، ورود به آن‌ها موجب آرامش بیشتری برای
انسان می‌گردد؛ چراکه مسجدها منسوب به خداوند و محل ذکر و یاد خداوند
هستند. در روایات آمده است:
«مَنْ کَانَتِ الْمَسَاجِدُ بَیْتَهُ
ضَمِنَ اللَّهُ لَهُ بِالرَّوْحِ وَ الرَّاحَةِ وَ الْجَوَازِ عَلَى
الصِّرَاطِ»، هرکس مسجد را خانه‌اش قرار دهد، خداوند آسایش و آرامش و عبور
از صراط را برای او ضمانت می‌کند.
حال، باتوجه به این نکته که مسجد
موجب آرامش روحی و روانی انسان می‌گردد، وظیفه‌ی مدیر فرهنگی (امام جماعت
مسجد) این است که با برنامه‌ریزی دقیق، همه‌ی عامل‌های آرامش‌بخش دیگری
شناسایی کند که در مسجد وجود دارد. او باید آن‌ها را برای افراد تبیین و
تشریح کند و زمینه‌ی تحقق آن‌ها را با همکاری و مشارکت همگان فراهم آورد.
برای تحقق بهداشت روانی در مسجد لازم است که مدیر فرهنگی مسجد به نکات زیر توجه بیشتری داشته باشد:
۱-
در اسلام، به مسأله‌ی حُسن خلق سفارش بسیاری شده است؛ ازاینرو برخورد خوب
و بامحبت امام جماعت، خادم و همه‌ی مسئولان و نمازگزاران مسجد با دیگران
آرامشی روانی را برا مسجدیان به‌وجود می‌آورد و موجب جذب نسل جوان می‌شود.
۲- قرآن کریم هدف و فلسفه اقامه نماز را چنین بیان فرموده است:
«وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکْرِی»، نماز را برای ذکر و یاد من اقامه کنید.
یاد
خداوند از مهمترین عوامل آرامش است؛ زیرا: «أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ
تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»، تنها با یاد خداوند است که دل‌ها آرامش می‌یابد.
در
آیات و روایات، مسجد بهترین مکان برای ذکر و یاد خداوند دانسته شده است؛
لذا امام جماعت باید مسأله‌ی اقامه‌ی نماز، نماز جماعت و احکام و شرایط
قبولی آن را به‌خوبی تبیین نماید و افراد را به شناخت بیشتر درباره‌ی نماز
تشویق کند که نتیجه‌ی آن بهداشت روانی مسجد خواهد بود.
۳- یکی از
کارکردهای مهم مسجد کارکرد آموزشی و علمی است. همچنین، از جمله اموری که
موجب فراهم شدن آرامش انسان می‌گردد، بنابر آنچه در روایات آمده است، تحصیل
علم و شرکت در مجلس‌های علمی است که در مسجد برگزار می‌شود. ازاین‌جهت،
امام جماعت می‌تواند با برنامه‌ریزی دقیق جلسات عقائد، قرآن، تفسیر، احکام و
اخلاق، معارف اسلامی را بیان کند و نیازهای روحی و معنوی افراد را برطرف
کند و بهترین آرامش و بهداشت روانی را فراهم آورد.
۴- یکی از نیازهای
فطری انسان نیاز به دعا و نیایش است؛ زیرا انسان در موج‌های دشوار زندگی و
حادثه‌های سخت دنیا به تکیه‌گاهی محکم نیاز دارد که بتواند به آن پناه
ببرد و درون پراضطراب خود را آرامش بخشد. یکی از بهترین تکیه‌گاه‌ها برای
انسان رازونیاز با خداست. امام سجاد (علیه‌السلام) می‌فرماید: «وَ فِی
مُنَاجَاتِکَ أُنْسِی وَ رَاحَتِی»، مناجات و نیایش با تو مایه‌ی آرامش
روحی و آسایش من است.
بهترین مکان برای نیایش مسجد است که مؤمنان در
آن گرد هم می‌آیند. امام جماعت می‌تواند با بیان دلیل و حکمت دعا و نیایش و
آثار آن و نیز با برنامه‌ریزی دقیق برای برگزاری جلسههای دعا (مثل دعای
توسل، دعای کمیل، دعای ندبه و...) زمینه را برای حضور افراد فراهم آورد که
نتیجه‌ی آن تقویت بهداشت روانی مسجد خواهد بود.
۵- یکی دیگر از
نیازهای روانی انسان نیاز به محبت است که در هر دوره‌ای بدان نیاز دارد؛ از
آغازین لحظه‌های ورود به این جهان تا آخرین زمان وداع از این دنیا. باید
متناسب با دوره‌ی رشد آدمی، این نیاز عالی و اساسی تأمین شود. این نیاز
ابتداء به‌وسیله‌ی پدرومادر و خانواده و سپس با همسالان و همه‌ی افرادی
برطرف می‌شود که آن‌ها را می‌‌بینیم. نتیجه‌ی این ارتباط، آرامش روحی و
روانی انسان است.
انسان موجودی اجتماعی و لذا در روابط خود ناگزیر به
انتخاب دوست است. یکی از بهترین مکان‌ها جهت معاشرت‌های صحیح و سالم مسجد
است؛ زیرا می‌توان در مسجد دوستان صادق و امینی یافت و این‌گونه دوستان
هستند که در مشکلات تکیه‌گاه انسان می‌شوند و از فشار روحی آدمی می‌کاهند.
پیامبر (صل‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند:
«إِنَّ الْمُؤْمِنَ
لَیَسْکُنُ إِلَى الْمُؤْمِنِ، کَمَا یَسْکُنُ الظَّمْآنُ إِلَى الْمَاءِ
الْبَارِدِ»، همانا انسان مومن با برادر مؤمن خود آرامش می‌یابد؛ چنان‌که
قلب تشنه با آب سرد آرامش می‌یابد.
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند:
«لِکُلِّ
شَیْءٍ شَیْءٌ یَسْتَرِیحُ إِلَیْهِ وَ إِنَ الْمُؤْمِنَ یَسْتَرِیحُ
إِلَى أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ کَمَا یَسْتَرِیحُ الطَّیْرُ إِلَى شَکْلِهِ »،
هر موجودی آرامش‌بخشی دارد و مؤمن با برادر مؤمنش آرامش می‌یابد؛
همان‌طورکه پرنده با هم جنس خود آرامش می‌یابد.
بنا بر روایات، از
جمله فوائد رفت‌وآمد به مسجد پیداکردن دوستی است که در مسیر اطاعت خداوند
از او بهره بگیرد. با رفت‌وآمد به مسجد، انسان با افراد باایمان آشنا و
دوست می‌گردد و این دوستی موجب الفت با آن‌ها می‌شود. نتیجه‌ی چنین ارتباطی
بین مؤمنان چیزی نیست، مگراینکه موجب فراهم‌شدن آرامش روح و روان آنان
می‌گردد. هرچند بهترین دوست و آرامش‌بخش‌ترین دوست خداست و مسجد خانه‌ی او
بر زمین. در روایت آمده است: «کسی که با مسجد انس و الفت بگیرد خدای متعال
با او مأنوس می‌شود»
در اسلام، بر مسأله مشورت نیز تأکید فراوانی شده است. خداوند متعال پیامبرش را به مشورت امر می‌کند:
«وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْر»، در کارهای مهم و با اهمیت مشورت نما.
البته،
این به‌معنای آن نیست که پیامبر (صل‌الله‌علیه‌وآله) قدرت تشخیص مسائل را
نداشت بلکه این کار درسی عملی برای امت اسلامی بود که در امور مهم با افراد
متخصص و آگاه و دلسوز مشورت کنند. بنابراین، یکی از عامل‌های مهم آرامش و
تأمین بهداشت روانی مسجد، برگزاری جلسات مشاوره در زمینه‌های مختلف است؛
مانند مسائل اعتقادی، اخلاقی، خانوادگی، تحصیلی و حتی درمانی. امام جماعت
باید، باتوجه‌به اهمیت مشاوره و ضرورت آن در ابعاد مختلف زندگی، به این
مسأله توجه بیشتری بکند و با فراهم‌کردن زمینه‌ی مشاوره برای همه‌ی افراد و
بیان اهمیت و تشویق برای انجام آن، مشکلات اعتقادی، اخلاقی، خانوادگی،
روانی و حتی درمانی افراد را برطرف کند که دراین‌صورت بهترین بهداشت روانی
برای همه کسانی خواهد بود که با مسجد ارتباط دارند.
۶- تأسیس
صندوق‌های قرض‌الحسنه جهت کمک به مستمندان و نیازمندان. چنین کاری می‌تواند
موجب فراهم‌آمدن آرامش روانی بسیاری از افراد گردد.
۷- برگزاری
اعتکاف در مسجد نیز از جمله عامل‌های تأمین‌کننده‌ی آرامش روانی مسجد است.
گرچه همه‌ی عبادات موجب آرامش انسان می‌گردند (زیرا در همگی آن‌ها ذکر و
یاد خداوند وجود دارد) اما عمل اعتکاف عملی ویژه و منحصربه‌فرد است؛ زیرا
اعتکاف مجموعه‌ای است از عبادات مختلف مانند روزه، نماز، دعا، قرائت قرآن.
سکونت سه‌‌شبانه‌روز در مسجد عاملی مهم در آرامش انسان است. امام جماعت
مسجد می‌تواند با تشویق افراد به انجام این عمل و بیان فلسفه‌ی اعتکاف و
آثار معنوی آن به افراد آگاهی بدهد و آنان را تشویق کند که در چنین اعمال
عبادی شرکت کنند.
۸- امام جماعت باید به نیازهای روحی نسل جوان و
نوجوان توجه کند فضائی مناسب بسازد که موجب آرامش نمازگزاران شود. آنچه در
جذب جوانان اهمیت دارد تشخیص همین نیاز و انگیزه‌های آنان است. هر جوانی
برای ارضاء نیازهای خود به مکان‌ها و محفل‌هایی می‌رود که در آنجا پاسخی به
یکی از نیازهای گوناگون او باشد. بنابراین، مسجد و متولیان باید از
نیازهای جوانان آگاهی داشته باشند و برای ارضای این نیازهای گوناگون
برنامه‌هایی تدوین کنند.
عوامل جذب جوانان و نوجوانان به مسجد
در
پایان این بخش، به ذکر مهمترین عامل‌های جذب جوانان و نوجوانان به مسجد
می‌پردازیم. مدیر فرهنگی مسجد باید از عامل‌ها و مانع‌های حضور جوانان و
نوجونان در مسجد کاملاً مطلع باشد و برای ایجاد جذابیت بیشتر مسجد و
برطرف‌کردن مانع‌ها بکوشد. این عامل‌های علاوه بر اینکه موجب جذب جوانان و
نوجوانان به مسجد می‌شود، نقش بسیار مهمی در فراهم شدن بهداشت روانی در
مسجد دارند. این عامل‌ها بر چند دسته‌اند:
الف– عامل‌هایی مربوط به امام جماعت:
۱- ویژگی‌های فردی و اخلاقی امام جماعت
بدون
تردید، امام جماعت یکی از رکن‌های بسیار مهم مسجد است که می‌تواند در
زندگی فردی و اجتماعی نمازگزاران اثری مهم بگذارد؛ بنابراین، لازم است که
امام جماعت دارای صفات زیر باشد:
- توانائی علمی، جسمی، و ابتکار و خلاقیت؛
- حُسن خُلق، مهر، و سعه‌ی صدر در برخورد با قشرهای مختلف جامعه؛
- دلسوز، خدمتگزار، همدل با نمازگزاران در شادی‌ها و غم‌ها، و متواضع و بردبار بودن؛
- آراستگی، معطر و منظم بودن؛
- تطابق گفتار و کردار؛
- کوشا برای حل مشکلات مردم، زیرا هرچه در حل مسائل عمومی مردم موفق‌تر باشد جاذبه‌ی مسجد بیشتر خواهد شد.
- حضور در مسجد بعد از تمام شدن نماز برای پاسخگویی به سوال‌های نمازگزاران.
ویژگی‌های ارتباطی و کلامی امام جماعت
- قدرت بیان و توان پاسخگویی به مخاطبان؛
- درک موقعیت سنی افراد، او باید به کودکان محبت کند و در برخورد با جوانان و نوجوانان به آن‌ها شخصیت دهد؛
- کوتاه بودن برنامه‌های مسجد، او باید در همه‌ی برنامه‌های مسجد اصل را بر اختصار قرار دهد، به‌خصوص در نماز جماعت و سخنرانی‌ها؛
- اطلاع کافی از مسائل سیاسی روز و جهان و آشنایی با ابزارهای تبلیغی فرهنگی و علوم روز، به‌خصوص علم جامعه‌شناسی و روان‌شناسی؛
- اسفاده از ابزار تشویق در مواقع مختلف و مناسب؛
-
کلام نرم و عاطفی؛ («عَوِّدْ لِسَانَکَ لِینَ الْکَلَامِ وَ بَذْلَ
السَّلَامِ یَکْثُرْ مُحِبُّوکَ وَ یَقِلَّ مُبْغِضُوکَ»، زبانت را به
گفتار نرم و مسالمت آمیز خوی ده تا دوستانت بسیار و دشمنانت اندک شوند.)
-
سخنش دلنشین و محبت‌آمیز؛ («مَنْ عَذُبَ لِسَانُهُ کَثُرَ
إِخْوَانُهُ»، کسی که خوش‌زبان و شیرین‌سخن باشد برادران و دوستانش افزون
شوند.)
- بیان مستدل و منطقی،یعنی متقاعد‌کننده باشد نه تحمیل‌کننده؛
- سخن مطابق با درک و سن مخاطبان؛
- محقق و پژوهشگر راستین.
ب- عامل‌های مربوط به خادم:
۱- برخورد خوب و اخلاقی با نمازگزاران و کسانی که وارد مسجد می‌شوند؛
۲- ظاهری نظیف و آراسته؛
۳- همکاری با برگزارکنندگان مراسم‌های ترحیم و شادی؛
۴- بازکردن و بستن به‌موقع در؛
۵- محبت به کودکان و احترام به نوجوانان و جوانان؛
۶- کوشش برای نظافت مسجد و فضاهای پیرامون آن.
ج-.
نمازگزاران نیز از جمله عامل‌های جذب نوجوانان و جوانان به مسجد هستند؛
زیرا برخورد آن‌ها با کسانی که تازه با مسجد آشنا می‌شوند بسیار موثر است.
دسته‌ی دوم: عامل‌هایی که مربوط به مسجد است:
۱- هوای مطبوع مسجد ازنظر سرما و گرما، خوشبوبودن مسجد و ایجاد محیطی دلنشین و زیبا؛
۲- تمیزبودن حیاط، سرویس‌های بهداشتی، حوض، ورودی، فرش‌ها و درب و پنجره؛
۳- صدای بلندگوی مسجد طوری تنظیم گردد تا هم برای نمازگزاران و هم برای خانه‌های اطراف مسجد مزاحمت و آلودگی صوتی ایجاد نشود؛
۴- نور افشانی و تقویت سیستم نوری مسجد که جزئی از تزئین مسجد است؛
۵- روشن‌تربودن محراب مسجد؛
۶- تهیه‌ی میکروفن مناسب برای گفتن اذان و همچنین برای شنیدن قرائت امام جماعت؛
۷- زیباسازی ساختمان و نمای مسجد و ایجاد فضای سبز زیبا در کنار آن، زیرا موجب رغبت بیشتر انسان‌ها می‌گردد؛
۸- احداث مسجد در محل‌هایی که شاهراه روستا یا شهر باشد و دسترسی به آن آسان باشد؛.
۹- ساخت مسجد در محل‌هایی که جمعیت بیشتری دارد؛
۱۰- ساخت مسجد در محیط‌های سالم شهری که اهالی آن از حُسن شهرت برخوردارند؛ زیرا باعث رغبت جوان‌ها و اطمینان‌خاطر خانواده‌ها می‌شود؛
۱۱- مجاورت با مرکزهای مهم فرهنگی، آموزشی، تفریحی، زیرا سبب افزایش جذب مخاطبان می شود.
دسته‌ی سوم عامل‌هایی که به فعالیت‌های فرهنگی مسجد مربوط است:
۱- افزایش و متنوع ساختن محورهای فعالیت مسجد و به‌کارگرفتن نیروهای کیفی؛
۲- ایجاد
کتابخانه‌ی پیشرفته و دارای امکانات و غنی‌سازی آن با کتاب‌های جدید،
باتوجه‌به نوع نیاز فضاهای فرهنگی، آموزشی و علمی همجوار مسجد؛ برای مثال
اگر فضاهای موجود اطراف مسجد مدسه هستند، کتاب‌های کتابخانه باید درسی و
کمک‌درسی باشد؛
۳- برنامه‌های جذاب مثل مسابقات قرآنی، سرود و تواشیح و مراسم‌های جشن و مسابقات ورزشی؛
۴- فراهم‌نمودن برنامه‌های اردویی، زیارتی، کوهنوردی، آموزشی، خطاطی، نمایشگاه کتاب و عکس؛
۵- تبلیغات دینی و بیان ثواب حضور در مسجد و نماز جماعت؛
۶- برقراری کلاس‌های تابستانی و تقویتی و کلاس‌های مختلف دیگر در طی سال.
۷- برگزاری مراسم دعای کمیل، ندبه، توسل؛
۸- برقراری جلسات قرآن و تفسیر و اخلاق و مشاوره؛
۹- نصب پوستر و تابلونوشت‌هایی از احادیث مناسب؛
۱۰- دادن جایزه به نوجوانان و برگزاری جشن تکلیف در مسجد، خصوصاً برای دختران نوجوان؛
۱۱- استفاده از مکبر و مؤذن خوش‌صدا و وقت شناس و اجرای اذان به صورت زنده و مستقیم؛
۱۲- انعکاس فعالیت‌های متنوع مسجد در بین مردم و اطلاع رسانی به نسل جوان و نوجوان؛
۱۳- حضور والدین با فرزندانشان و تشویق آنان به حضور در مسجد؛.
۱۴- شرکت دادن و مسئولیت دادن به نوجوانان و جوانان در اداره امور مسجد؛
۱۵- چاپ و انتشار مجلات و نشریات ویژه‌ی مسجد و استمرار فعالیت‌های مسجد در تمامی ایام سال؛
۱۶- معرفی الگو، سوق دادن به معنویات و بیان راه‌های آن؛
علل عدم حضور جوانان و نوجوانان در مسجد:
۱- اشتغال فراوان، تراکم کاری، وقت نداشتن و گرفتاری به‌دلیل شغل و درس و خانه داری و …؛
۲- جذاب‌نبودن برنامه‌های مسجد و وضعیت نامطلوب جو مسجد؛
۳- پایین‌بودن سطح سخنرانی‌ها، بی‌توجهی به مسائل روز و ارائه‌ی مطالب یک‌نواخت؛
۴- عدم رعایت بهداشت و نظافت مسجد؛
۵- بی علاقگی به پیش‌نماز؛
۶- ناهمگونی خواسته‌های جوان با فضای مسجد؛
۷- ضعف فرهنگی خانواده‌ها و سستی باورهای دینی؛
۸- ضعف امکانات مسجد و فعالیت‌های اندک آن؛
۹- نامناسب‌بودن صدای بلندگوهای داخل شبستان و خارج مسجد؛
۱۰- طولانی‌شدن دعا و سخنرانی، به‌خصوص سخنرانی‌های بین دو نماز؛
۱۱- بی‌احترامی به جوانان و نوجوانان و کودکان؛
۱۲- بازنبودن در مساجد در همه‌ی اوقات نمازها در اکثر مساجد؛
۱۳- هم‌زمانی برنامه‌های رسانه با برنامه‌های مسجد؛
۱۴- ناآشنایی با فضیلت حضور در مسجد؛
۱۵- وابستگی امام جماعت به جناح خاص سیاسی؛
۱۶- نامناسب‌بودن موقعیت مسجد، مثل دوربودن از محل زندگی، کوچک بودن، و نبود امکانات گرمایی و سرمایی.
دسته‌ی
چهارم: عامل‌هایی که خارج از مسجدند ولی نقشی بسیار مهم در جذب جوانان و
نوجوانان به مسجد دارند؛ و مهمترین آن‌ها دو عامل خانواده و مدرسه است.
خانه و خانواده
آغاز
زندگی هر فرد در کنار خانواده شکل می‌گیرد و بیشترین زمان حضور و دوره‌ی
زیستی انسان در کنار خانواده است. آدمی در خانواده، به‌تدریج، با آداب و
هنجارهای حاکم آشنا می‌شود و با رفتارهای رائج خوی می‌گیرد. بی‌شک، جو
تربیتی خانواده در مذهبی یا غیرمذهبی‌شدن فرزندان بسیار مؤثر است؛
خانواده‌ای که به انجام فرائض دینی مقید است و از همان ابتداء فرزندانش را
با تکلیف‌هایشان آشنا می‌کند، فرزندانش در هنگام جوانی مشکلی حاد پیدا
نمی‌کنند؛ ولی خانواده‌هایی که به احکام دین پایبند نیستند و در قبال پرورش
معنوی فرزندان خود کاری نمی‌کنند، ضریب آسیب‌پذیری و شکست مذهبی فرزندان
را افزایش می‌دهند. پدر و مادری که به‌ندرت به مسجد می‌روند و به تکلیف‌های
شرعی عمل نمی کنند، پر واضح است که نمی‌توانند فرزندانی مسجدی تربییت کنند
و این یکی از معضل‌های فعلی خانواده‌ها است.
فرزندان، بعد از اعضای
اصلی خانواده، بیشترین ارتباط را با خویشان و نزدیکان دارند. اصولاً
خانواده‌های مذهبی با خانواده‌های مذهبی بیشتر مراوده دارند و خیلی از
جوانانی که گرایش به مذهب و مسجد ندارد، اغلب هم‌سنخ نزدیکان خود هستند.
روش‌های اجرایی والدین جهت جذب فرزندان به مسجد و نماز جماعت:
۱- پدر و مادر باید زمینه‌ی انجام فرائض را، با کمترین صدمات روحی و جسمی، برای فرزندان خود فراهم کنند؛
۲- والدین باید توجهی جدی به رفت‌آمد فرزندان خود و دوست‌یابی آنان داشته باشند؛
۳- با تشویق کلامی و غیرکلامی فرزندان خود را به حضور در مساجد تشویق کنند؛
۴-
در مناسبت‌ها و به‌خصوص در مراسم‌های جشن‌که مسجد برنامه‌هایی شاد دارد،
پدر و ومادر باید فرزندشان را به مسجد ببرند تا خاطره‌ی خوب برنامه‌های شاد
مسجد موجب تشویق آنان به حضور بیشتر در مسجد گردد؛
۵- والدین باید برای پر کردن اوقات فراغت فرزندانشان، آن‌ها در کلاس‌هایی ثبت‌نام کنند که در مسجد برگزار می‌شود؛
۵- آن‌ها باید از فرزندان خود، بعد از شرکت در نماز جماعت، به‌نحو شایسته‌ای تقدیر کنند؛
۶-
پدر و مادر می‌توانند با تهیه‌ی کارت ماهانه یا کارت امتیاز زمان‌های حضور
فرزندان در مسجد را ثبت کنند و دادن جایزه براساس تعداد دفعات حضور در
مسجد، آن‌ها تشویق کنند؛
۷- ارتباط با دیگر دوستان و خانواده‌های مذهبی و مسجدی؛
۸-
باتوجه‌به اینکه امام جماعت در مسجد بالاترین مقام را دارد، بایسته است که
والدین زمینه‌ی ارتباط دوستانه‌ی فرزندان را با امام جماعت فراهم آورند؛
ولوآنکه این ارتباط در حد یک احوال‌پرسی بعد از اقامه‌ی نماز جماعت باشد؛
۹- یکی از راه‌های پیوند فرزندان با مسجد، عضویت آنان در کتابخانه‌ی مسجد است؛
۱۰– دادن هدایایی از طرف مسئولان مسجد (امام جماعت، هیئت امنا و...) و با امضای آن‌ها در مناسبت‌هایی مثل عیدهای ملی و مذهبی؛
۱۱- برگزاری جشن تکلیف در مسجد برای فرزندان تأثیر فروانی در جذب آنان به مسجد دارد؛
۱۲- والدین سعی کنند فرزندان خود را با مسجد و مکان متبرک آشنا سازند؛
۱۳-
اگر والدین به‌هردلیلی (ظاهری، بهداشتی، مدیریت و..) مسجد محل زندگی را
مناسب تشخیص ندادند، باید فرزندان خود را به مسجدها و زیارتگاه‌هایی ببند
که جاذبه‌ی بیشتری دارد تا دلزدگی آنان از مسجد محل، مانع از حضور آن‌ها در
مسجد نشود؛
۱۴- ایشان باید فرزندان را به انجام کارهای گروهی در مسجد تشویق کنند تا ضمن حضور در مسجد، آموزش باشد برای حضور در اجتماع؛
۱۵- والدین باید عامل‌های منفی و حساسیت انگیزی را شناسایی و رفع کنند که موجب گریز فرزند از مسجد می‌شود؛
۱۶- آن‌ها باید افراد موفق مسجدی را به‌عنوان الگو معرفی کنند و بگویند یکی از علل موفقیت آنان حضور در مسجد بوده است.
مدرسه
بعد
از نهاد خانواده، مدرسه بیشترین نقش را در جذب نوجوانان و جوانان به مسجد
به‌عهده دارد؛ زیرا در ایام تحصیلی تقریباً نصف روز را دانش‌آموزان در
مدرسه به‌سر می‌برند. ازاینرو، معلمان و مسئولان مدرسه مهمترین نقش را در
سوق‌دادن نوجوانان و جوانان به مسجد ایفاء می‌کنند.
راه‌های جذب جوانان به مسجد از طریق مدرسه:
۱-
علاوه بر تأکید دانش‌آموزان به شرکت در نماز جماعت مدرسه، مسئولان مدرسه
طوری برنامه‌های مدرسه را تنظیم کنند که در هر سال، دست‌کم یک‌یادوبار،
بچه‌های مدرسه را برای شرکت در نماز جماعت به نزدیک‌ترین مسجد ببرند؛
۲-
برگزاری مراسم جشن تکلیف در مسجد برای دانش آموزان، به‌خصوص برای دختران
نوجوان و دادن هدایایی به آنان با هماهنگی مسئولان مدرسه و مسجد؛
۳- معرفی دانش‌آموزان نمونه در مسجد و دادن هدایایی از طرف امام جماعت و مسئولان مسجد؛
۴- برگزاری مسابقه‌های مختلف فرهنگی در مسجد با حضور دانش‌آموزان مدرسه‌های مختلف؛
۵- دعوت از مربیان مدرسه و والدین به همراه فرزندانشان در مراسم‌های جشن و شادی عیدهای اسلامی.
فصل چهارم:معاونت مراسم‌ها و مناسبت‌ها
یکی
از معاونت‌های مدیریت فرهنگی مسجد معاونت مناسبت‌ها است. در قرآن و
روایات، بر بزرگداشت شعائر دینی تأکید بسیار شده است؛ زیرا توجه به آن‌ها
موجب تقویت اسلام و ایجاد وحدت و همدلی میان مسلمانان و رضایت و خوشنودی
خداوند می شود. همچنین، از نشانه‌های تقوا در انسان است. چنان‌که قرآن کریم
دراین‌باره می‌فرماید:
«ذَلِکَ وَمَن یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ
فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ»، هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد،
بی‌تردید آن از نشانه‌های تقوای دل است.
در هر مسجدی، به‌طورمعمولی
در هر سال مراسم‌هایی برگزار می‌گردد؛ مثل مراسم جشن ولادت ائمه معصوم
(علیهم السلام)، مراسم شهادت و سوگواری آنان، مجلس‌های ترحیم و دعا و نیایش
و نیز بزرگداشت بعضی از مناسبت‌های مهم و ملی مثل سالگرد پیروزی انقلاب
اسلامی در دهه فجر، سالگرد دفاع مقدس، سالگرد رحلت امام (ره). البته،
مراسم‌های همه‌ی مسجدها یکسان نیستند؛ در برخی مسجدها به‌صورت مرتب و مستمر
و با کیفیتی خوب و و در بعضی دیگر به‌صورت ضعیف و کم‌رنگ برگزار می‌شود.
برپائی
این مراسم‌ها در مسجد و تقویت آن‌ها از نظر کیفی و محتوایی، می‌تواند از
عامل‌های مهم جذب نسل جوان و نوجوان به‌سوی مسجد شود؛ ازاینرو مدیر
فرهنگی مسجد باید با برنامه‌ریزی مناسب و استفاده‌ی از نظرهای کارشناسان
فرهنگی به‌دنبال بهترین نتیجه باشد که هدایت و رسیدن به شناخت و کمال و
معنویت جوانان است.
مدیر فرهنگی مسجد باید برای بهتر برگزار شدن مراسم‌ها به نکته‌های زیر توجه بیشتری بکند:
۱. چنان‌که
گفته شد، بزرگداشت مراسم‌ها از شعائر اسلامی است؛ زیرا در این مجلس‌ها
معارف اسلام و فضائل ائمه‌ی اطهار (علیه‌السلام) بیان می‌شود که از جمله
نتیجه‌های مهم آن محبت به خاندان عترت (علیهم‌السلام) است. این محبت در
ردیف محبت به خداوند متعال است و عامل جذب نسل جوان و نوجوان به مسجد
می‌شود. باتوجه‌به این نکته‌ی مهم، معاونت مراسم‌ها باید با نظارتی دقیق
طوری عمل کند که مراسم‌ها سبب جذب باشد نه دفع.
۲. مهم
در برگزاری مراسم‌ها کیفت آن‌ها است نه کمیت آن‌ها؛ ازاینرو مجلس‌ها باید
به‌صورتی باشند که افراد بعد از پایان مراسم احساس کنند که شناختشان از
اهل‌البیت (علیهم‌السلام) بیشتر شده است.
۳. در مراسم
ولادت و شهادت اهل‌البیت (علیهم‌السلام)، سعی شود که از زندگی، فضیلت‌ها و
بزرگواری معصومان (علیهم السلام) گفته شود تا الگویی عملی برای پیروان و
دوستداران آن‌ها پیدا شود.
۴. مداحان و سخنرانان باید
از به‌کاربردن کلمه‌های کفرآمیز و غلوآمیز، در حق ائمه‌ی اطهار
(علیهم‌السلام)، بپرهیزند و از رفتارهای ساختگی خودداری کنند. همچنین،
ایشان باید از تعبیرهایی پرهیز کنند که بر ذلت و خواری انسان دلالت می‌کند؛
چنان‌که در روایت آمده است: «وَ مَنْ أَقَرَّ بِالذُّلِ طَائِعاً
فَلَیْسَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ»، کسی که با میل و اختیار خود در برابر
مخلوق خدا ابراز خواری و ذلت کند از ما نیست. انسان مؤمن حق ندارد که نفس
خود را در برابر مخلوق خداوند خوار و ذلیل کند؛ حتی دربرابر ائمه‌ی معصوم
(علیهم‌السلام). امامان نیز از چنین کاری راضی نیستند اما ابراز خواری و
ذلت در برابر خداوند ممدوح و پسندیده است.
۵. ازآنجاکه مداحی ترکیبی از علم و هنر است، پیش‌کسوتان آگاه باید آموزش‌های لازم را به مداحان محترم بدهند.
۶. در مراسم‌ها، به نسل جوان و نوجوان توجه بیشتری شود و سعی شود از آن‌ها برای اداره‌ی مراسم استفاده شود.
۷. مراسم‌ها به‌نحوی برگزار شود که بلندگوهای مسجد موجب آزار و اذیت همسایگان نشود.
۸. در
عزاداری سیدالشهداء (علیهم‌السلام)، مداحان بیشتر به فلسفه‌ی قیام و
پیام‌های مهم عاشورا بپردازند و فقط به قالب مراسم و صوت و سبک مداحی
اکتفاء نکنند.
۹. مداحان علاوه بر توجه به صحت مطالبی که نقل می‌کنند، باید اعتدال را رعایت کنند و از طولانی‌شدن مداحی و روضه‌های طولانی بپرهیزند.
۱۰. مدیر
فرهنگی مسجد باید برنامه‌ها را به‌نحوی تنظیم کند که در وقت نماز
برنامه‌ای جز اقامه‌ی نماز باشد و همچنین برنامه‌ها در موقع مقرر به پایان
برسد. باید از طولانی‌شدن مراسم‌هایی که موجب قضاء شدن نماز صبح می‌شود
پرهیز کرد.
۱۱. برگزاری مسابقه و دادن جایزه در مراسم
جشن ولادت ائمه‌ی معصوم (علیهم‌السلام)؛ مثل مسابقه‌ی کتابخوانی با موضوع
زندگی ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) یا دادن جایزه به کسانی که هم‌نام
ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) هستند.
۱۲. همه‌ی مراسم‌ها
باید با پذیرایی چای یا شربت و شیرینی همراه باشد و درصورت امکان پذیرایی
با میوه و غذا هم بسیار جذاب خواهد بود. در مراسمی، مثل دعای ندبه، دادن
صبحانه عامل جذب افراد به مسجد است.
۱۳. پخش شیرینی و
شکلات در بسته‌های کوچک همراه با جمله‌هایی کوتاه از معصومان
(علیهم‌السلام) نیز از جمله برنامه‌هایی است که موجب تقویت ارتباط افراد با
مسجد می‌گردد.
۱۴. برگزاری سرود و تواشیح نیز موجب جذب جوانان و نوجوانان می‌شود.
۱۵. نوجوانان
و جوانان علاقه دارند در مراسم إحیاء شب‌های قدر شرکت کنند؛ لذا مدیر
فرهنگی مسجد می‌تواند با برنامه‌ریزی مناسب، در این شب‌ها، زمینه‌ی حضور
جوانان و نوجوانان را فراهم آورد.
فصل پنجم: معاونت ارتباطات و اطلاع‌رسانی
«ارتباطات
عبارت است از تبادل اطلاعات و انتقال معنا». امروزه، تبادل اطلاعات در
زندگی بشر نقشی بسیار مهم دارد و مسجد نیز نقشی مهم در اطلاع‌رسانی اسلامی
دارد. منبر رسانه‌ای است که از گذشته تاکنون برای تبیین و تبلیغ ارزش‌ها
اسلامی به‌کار رفته است. گلدسته‌ها و مناره‌ها نیز برای اطلاع‌رسانی اوقات
شرعی به‌کار می‌رفت. در عهد پیامبر (صل‌الله‌علیه‌وآله)، با ندای «الصلاة
الجامعه» مردم در مسجد جمع می‌شدند.
در صدر اسلام، شناخت جاسوسان و
دشمنان؛ تبادل اطلاعات درباره‌ی تحرکات نظامی مشرکان مکه؛ آگاهی از سطح
تجهیزات و جنگ‌افزار دشمن؛ نزدیکی آن‌ها به مدینه؛ نحوه‌ی رفت‌وآمد
کاروان‌های تجاری؛ ابلاغ دستورهای نظامی و استراتژیک پیامبر
(صل‌الله‌علیه‌وآله) و ... از جمله کارکردهای رسانه‌ای مسجد بوده است.
ازاینرو، مسجد اصلی‌ترین مکان شکل‌دهی افکار عمومی و فرهنگ‌سازی در تمدن
اسلامی بوده است. در دوران حیات امام باقر و امام صادق (علیهما‌السلام) که
نهضت فقه شیعه رشد کرد، علاوه بر جلسههای آموزشی در مسجد، جنبه‌ی
رسانه‌ای آن نیز بدین صورت نمود یافت که در مناظرهای علمی میان امامان شیعه
و هیأت‌های علمی مسیحی و یهودی، پیروزی امامان نوعی تبلیغ به‌سود شیعیان
بود که به‌دلیل انجام این مباحثه‌ها در مسجد نقش مؤثر این نهاد را افزایش
داد.
نکته‌هایی درباره‌ی وسایل ارتباط جمعی
۱-
همه‌ی آن‌ها نوعی ارتباط غیرحضوری با مخاطب برقرار می‌کنند که باوجود
جذابیت‌های فراوانش، حالتی تصنعی است و ارتباطی عمیق با مخاطبان به‌شمار
نمی‌رود.
۲- در همه‌ی نظریه‌های ارتباطی، رسانه‌های
جمعی وظیفه‌ی اطلاع‌رسانی را دارند؛ لذا طبق این نظریه‌ها، انسان ابزاری
بیش نیست؛ اما در دیدگاه رسانه‌ای اسلام، انسان نه‌تنها مخاطبی است که
پیامی به او می‌رسد بلکه اسلام او را مخاطبی می‌داند که آگاهی و تعالی او
همواره مورد توجه است.
۳- نفوذ در قلب‌ها اقتداری
افزون‌تر از نفوذ در افکار به‌دنبال دارد. رسانه‌های جمعیِ فرهنگ اسلامی
عمدتاً بر نقش رسانه‌ای مسجد و خطابه‌ها و پیوندهای حضوری تأکید دارد؛ زیرا
در این شیوه‌ی فرد با فرد قلب‌ها تصرف می‌شود.
۴- کارکرد وسایل ارتباط جمعی برقراری ارتباط موفق با انسان‌هاست.
ویژگی‌های ارتباطی و رسانه‌ای مسجد:
· مسجد، در تمام ابعادش، بر دیگر رسانه‌ها برتری دارد و ازجهت تاریخی، تأسیس آن همزمان با تولد بشر بر روی کره خاکی بوده است؛
· رسانه‌ی مسجد در سازماندهی حرکت‌های اجتماعی و فرهنگ اسلامی نقش عمده‌ای را ایفا کرده است؛
رسانه‌ی
مسجد درعین‌حال که غیرتشکیلاتی (به معنای اصطلاحی) است، حالتی تشکیلاتی
دارد و مخاطبان امکان ارتباط تشکیلاتی با یکدیگر را می‌یابند؛
· ارتباط رسانه‌ی مسجد به‌شدت مردمی است؛
· بُعد ارتباطی رسانه‌ی مسجد عمیق‌تر است؛ زیرا همزمان در دل‌ها و افکار وجود و علاوه بر تأثیر بر افکار در قلوب هم نفوذ دارد؛
· مسجد پایگاه ارتباطی قابل دسترسی برای همه‌ی مخاطبان و علاقمندان است؛
·
جدای از نقش رسانه‌ای، مسجد با سخنرانان و عالمانش در مخاطبان انگیزه
ایجاد می‌کند؛ بنابراین علاوه بر اطلاع‌رسانی، نقش هدایتی نیز بر دوش
می‌گیرد؛
· رسانه‌ی ارتباط‌جمعی، با همه‌ی تحولات
فنی‌اش، زمانی به موفقیت نزدیک می‌شود که بتواند ارتباطی عمیق با مخاطب خود
برقرار کند. در روند پیروزی انقلاب اسلامی، مسجدها نشان دادند که
می‌توانند چنین ارتباطی برقرار کنند و نقش هدایتی و رسانه‌ای خود را ایفا
کنند.
· در همه‌ی جامعه‌های اسلامی ، منبر وجود دارد و ابزار ارتباط چهره‌به‌چهره است؛
· برای
ارتباط مسجدها با یکدیگر باید شبکه‌ی اطلاع‌رسانی احداث شود. مدیر اصلی
مسجد، روحانیون، با این شبکه می‌توانند به‌آسانی با مخاطبان ارتباط برقرار
کنند و درصورت‌لزوم از طریق آموزش ازراه‌دور نکات لازم در امور مسجد را به
آن‌ها آموزش و انتقال دهند
مهمترین زمینه‌های افزایش کارکرد ارتباطی و رسانه‌ای مسجد:
الف
- ایستگاه مطبوعات. ایجاد مکانی مناسب برای روزنامه‌ها، مجلات و نشریاتی
که در سطح کشور منشر می‌شود؛ جهت استفاده جوانان و نوجوانان و جذب
علاقمندان به مسجد؛
ب- آموزش و خدمات رایانه‌ای. امروزه، بسیاری از
رایانه برای اطلاع‌رسانی سریع و آموزش علوم و یافته‌های جدید و و حتی
تفریح‌های سالم استفاده می‌کنند؛ اما گاه برخی، به‌جهت وضعیت اقتصادی
نامناسب، توان خرید یا استفاده از این پدیده‌ی نو را ندارند. ازاینرو،
مسجد می‌تواند با گرفتن رایانه به آن‌ها کمک کند؛
ج- استفاده از فیلم‌های آموزشی مناسب در زمینه‌های مختلف قرآنی، اعتقادی، اخلاقی، تحصیلی، خانوادگی؛
د- راه‌اندازی دست‌کم یک خط اینترنت جهت استفاده‌ی پژوهشی افراد؛
ه- راه‌اندازی سایت و خبرگزاری که بتواند اخبار مسجد را به‌روز و با سرعت اطلاع‌رسانی کند.