مقدمه

دراین‌باره سه بحث کلی مطرح است:

الف- بیان آسیب‌های مدیریت فرهنگی مسجد؛

ب- علل آسیب‌های مدیریت فرهنگی مسجد؛

ج- پیشگیری و درمان آسیب‌های مدیریت فرهنگی مسجد. 

در این بخش، ما فقط به بیان آسیب‌های مدیریت فرهنگی مسجد پرداخته‌ایم؛ گرچه در ضمن آن راه‌های پیشگیری و درمان نیز بیان شده است؛ اما بحث از علل آسیب‌های مدیریت فرهنگی مسجد به‌دلیل تخصصی و گسترده‌بودن بحث به تحقیق و پژوهش بیشتری نیاز دارد که ما اکنون در صدد آن نیستیم. 

 قبل از ورود به بحث، باید چند مقدمه بیان شود:

۱- تعریف آسیب‌شناسی مدیریت فرهنگی مسجد؛

۲- اهمیت و جایگاه آسیب شناسی؛

۳- تاریخچه‌ی آسیب شناسی مسجد.

تعریف آسیب‌شناسی مدیریت فرهنگی

آسیب در لغت به‌معنای صدمه، گزند و آفت و در اصطلاح عبارت است از عامل‌هایی که موجب صدمه‌زدن به چیزی می‌گردد. با‌توجه‌به این تعریف، آسیب‌شناسی مدیریت فرهنگی مسجد، یعنی شناخت عامل‌هایی که موجب صدمه‌زدن و تخریب برنامه‌های فرهنگی مسجد می‌گردد.

بعد از کارکرد عبادی، مهم‌ترین کارکرد مسجد کارکرد فرهنگی آن است که گسترده است؛ ازاین‌رو برای تحقق مطلوب برنامه‌های فرهنگی مسجد باید مجموعه‌ای از شرط‌ها فراهم شود و مانع‌ها برطرف گردند. مدیر فرهنگی مسجد باید با شناسایی دقیق عامل‌ها و مانع‌های طراحی و برنامه‌ریزی جهت پیشگیری و درمان سریع آسیب‌ها برنامه بریزد. شناخت آسیب‌ها و برطرف کردن آن‌ها به ما کمک می‌کند که برنامه‌های مسجد برای همه اقشار مردم، به‌خصوص قشر جوان و نوجوان، جاذبه‌ی بیشتری داشته باشد و موجب حضور گسترده افراد در مسجد شود که پایگاه عبادت و مرکز نشر معارف دینی است. بحث از آسیب‌های مدیریت فرهنگی مسجد بحث گسترده و دامنه‌داری است که به تحقیقات میدانی جامع و کاملی نیاز دارد که پژوهش‌های بیشتری می‌طلبد تا بتوان همه‌ی ابعاد آن را بررسی کرد. گرچه اکثر آسیب‌ها در همه‌ی مساجد مشترک است اما بعضی از آسیب‌ها به‌دلیل نوع منطقه و اقلیم متفاوت است. 

مسأله‌ی آسیب‌شناسی بعدهای مختلف مسجد، به‌خصوص بُعد فرهنگی، چیز جدیدی نیست و از صدر اسلام مطرح بوده است؛ چنان‌که با بررسی روایات می‌بینیم که دراین‌باره مطلب‌های زیادی گفته شده، که برای ما قابل استفاده است.

قبل از بیان تفصیلی آسیب‌ها، به ذکر چند آسیب مهم می‌پردازیم که مدیر فرهنگی مسجد باید به بدان‌ها توجهی ویژه بکند: 

۱- هدف دانستن ابزارهای تربیتی و توقف در روش‌هایی که خود هدف نیستند بلکه راه رسیدن به هدف هستند؛ از قبیل هنر و ورزش. گاه آن‌قدر به این برنامه‌ها توجه می‌شود که فعالیت‌های دیگر مسجد تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد. علت این‌گونه افراط و تفریط‌ها فقدان برنامه‌ی صحیح و عدم جامع‌نگری متولیان فرهنگی مسجد است .

۲- عدم استمرار برنامه‌های فرهنگی و مقطعی‌بودن آن‌ها. در خیلی از مسجدها، برنامه‌های فرهنگی فقط در مقطعی از سال، مثل ماه تابستان، وجود دارد و در بقیه‌ی سال هیچ برنامه‌ی مستمر و پایداری نیست. این روش به ضعف برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی مسجد و عدم موفقیت امور فرهنگی منجر می‌شود.

۳- عدم تعادل در ایجاد شور و شعور( عشق و بصیرت، عاطفه و فهم).  شور و شعور در واقع دو بال پرواز دانش‌آموزان به‌سوی قله‌ی هدایت و تربیت هستند که بدون داشتن هر کدام از این دو بال، نمی‌توان به مقصد رسید. شور بدون شعور بی‌فایده است و به فعلی مثبت نمی‌انجامد.

۴- گرفتارشدن به معضل کمیت‌گرایی. بسیاری از مسئولان فرهنگی ملاک موفقیت برنامه‌ها و طرح‌ها را تعداد شرکت‌کنندگان می‌دانند؛ لذا اکثر مربیان مسجدی و گردانندگان امور فرهنگی در گزارش‌های خود بیشتر به ثبت آمار و ارقام و تظاهر به پررونق‌بودن کلاس‌ها می‌پردازند. درحالی‌که، نگاه اسلام به تربیت افراد مؤمن نگاهی کیفی و ارزشی است. قرآن کریم دراین‌باره می‌فرماید: «کَم مِّن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً»،  چه بسیارند گروه‌های اندک که به اذن خداوند بر گروه‌های پرجمعیت غالب می‌شوند. همچنین در نگاه قرآن، آنچه باعث پیروزی مؤمنان می‌شود تعداد آن‌ها نیست بلکه اراده و مقاومت آنان است. قرآن می‌فرماید: «إِن یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَةٌ یَغْلِبُواْ أَلْفًا مِّنَ الَّذِینَ کَفَرُواْ»، اگر بیست نفر از شما صابر باشند، بر دویست نفر غلبه می‌کنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر غلبه خواهند کرد.

۵- داشتن نگاه اقتصادی به فعالیت‌های فرهنگی.

آسیب‌هایی معاونت آموزشی- تربیتی مسجد:

۱- بی‌برنامگی و عدم نظارت بر فعالیت‌های آموزشی‌تربیتی مسجد؛

۲- کمبود امکانات فرهنگی و آموزشی و فقدان ابزارهای رایانه‌ای و نرم‌افزاری روز؛

۳- کم‌رنگ شدن فعالیت‌های مسجد در تعلیم و تربیت دینی؛

۴- نداشتن تبلیغات روشمند دینی و استفاده نکردن از ابزارهای تبلیغاتی مناسب؛

۵- عدم ارتباط مسجد با آموزش‌وپرورش و مرکزهای آموزشی و فرهنگی دیگر؛

۶- نبود برنامه‌ی خاص آموزشی برای کودکان و نوجوانان در اکثر مسجدها؛

۷- مقدم‌داشتن آموزش علوم دیگر بر آموزش احکام دین در برخی مسجدها؛

۸- ساخت مراکز متعدد فرهنگی به‌جای تقویت و گسترش فضای فرهنگی و هنری مسجد؛

۹- فعال‌نبودن کتابخانه‌ی بیشتر مسجدها و عدم تقویت آن‌ها؛ 

۱۰- تعدد مرکزهای تصمیم‌گیری که موجب بروز مشکلات زیادی در همه‌ی زمینه‌های فرهنگی مسجدها می‌گردد؛

۱۱- استفاده نکردن از ابزارهای تشویقی، مانند دادن هدایا و برگزاری مسابقات قرآنی، سرود، تواشیح؛

۱۲- کمبود فضای مسجد برای آموزش و برگزاری کلاس‌ها و مزاحمت آن با برنامه‌های عبادی؛

۱۳- فعال‌نبودن مسجد در زمینه‌های آموزشی و تربیتی، به‌خصوص در فصل تابستان و اوقات فراغت نوجوانان و جوانان؛

۱۴- عدم همکاری خادم مسجد با معاونت آموزشی تربیتی مسجد؛

۱۵- عدم استمرار برنامه‌های آموزشی تربیتی؛

۱۶- کمبود بودجه و مشکلات مالی جهت برگزاری و توسعه‌ی فعالیت‌های آموزشی‌؛

۱۷- توجه بیشتر به تلاوت و فنون قرائت و حفظ قرآن و کم‌توجهی به برگزارکردن جلسه‌های تفسیر قرآن و مفاهیم آن و اخلاق؛

۱۸- عدم ارزیابی ماهانه یا سالانه‌ی آموزشی تربیتی مسجد توسط مدیریت فرهنگی مسجد؛

۱۹- جریان‌های فکری ضددین مثل سکولاریسم و لیبرالیسم که دین را عامل مخدر و افراد دیندار را مرتجع معرفی می‌کنند؛

۲۰- ضعف علمی مدیریت فرهنگی مسجد در مسائل آموزشی‌تربیتی و عدم‌آشنایی با روش‌های آموزشی تربیتی؛

۲۱- عدم تجهیز مسجد به شبکه‌ی اینترنتی و نبود سامانه‌ی اطلاع‌رسانی.

آسیب‌‌شناسی معاونت تبلیغی

۱- عدم برنامه‌ریزی و نامنظم و ناهدفمندبودن برنامه‌های تبلیغی در مسجد؛

۲- عدم استمرار برنامه‌های تبلیغی در طی سال؛ 

۳- کمبود امکانات تبلیغی برای برنامه‌های تبلیغی در مسجد؛

۴- عدم کنترل و نظارت بر نحوه‌ی اجراء برنامه‌های تبلیغی در مسجد؛

۵- عدم ارتباط دوستانه‌ی امامان جماعت با نوجوانان و جوانان و ناآگاهی از مشکلات روحی و روانی؛

۶- مطابقت نکردن اعمال و رفتار بعضی مبلغان با گفتار و کلام آن‌ها؛

۷- عدم پاسخ مناسب و قانع‌کننده در برابر پرسش‌های جوانان؛

۸- عدم ارزیابی هفتگی یا ماهانه بر عملکرد و برنامه‌های تبلیغی مسجد؛

۹- آشنانبودن بیشتر مبلغان با علوم روان‌شناسی و جامعه‌شناسی؛ 

۱۰- تکراری بودن بحث‌های سخنرانان؛

۱۱- عدم‌توجه جدی به امر نوآوری و ارائه‌ی راه‌های نو در جذب اقشار مختلف؛

۱۲ - کم‌رنگ‌شدن مسائل تبلیغی در مسجد؛

۱۳- عدم برگزاری دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت و بلندمدت و آموزش‌های غیرحضوری و مکاتبه‌ای توسط نهادهای فرهنگی برای امامن جماعت مسجدها.

آسیب‌شناسی معاونت مراسم‌ها و مناسبت‌ها:

بیشتر آسیب‌ها درباره‌ی مراسم‌های عزاداری است و سپس جشن‌ها که مهم‌ترین آسیب‌ها را بیان می‌کنیم:

۱- بی‌برنامگی و فراموشی هدف اصلی. عدم‌برنامه‌ریزی و نظارت و نظم در برگزاری مجلس‌ها از سوی مدیریت فرهنگی مسجد؛ مثلاً بسیاری از مراسم‌هایی که جوانان و نوجوانان برگزار می‌کنند تا پاسی از شب ادامه می‌یابد؛ تاحدی‌که افراد به‌دلیل خستگی از نماز صبح محروم می‌شوند و نمازشان قضا می‌شود؛ درواقع عمل واجب فدای عمل مستحب می شود؛

۲- بروز بدعت‌ها و رفتارهای سطحی و احساسی و بی‌محتوا در عزاداری‌ها و ولادت‌ها؛ 

۳- گریاندن به‌مثابه هدف. برای برخی از مرثیه خوان‌ها و مداحان گریاندن مردم هدف است؛ درصورتی‌که عزاداری فقط وسیله‌ای برای یادآوری زندگی و مصائب ائمه و اولیاء دین (علیهم السلام) است؛

۴- دروغ‌گفتن و جعل‌کردن روایات. تحریف در مراسم نه‌تنها جاذبه‌ی واقعی ایجاد نمی‌کند که دافعه‌ای قوی برای مسجد، مسجدیان، دین و مذهب به‌شمار می‌رود؛

۵- توجه برخی از مداحان به قالب و وزن و تقلید از موسیقی‌های مبتذل و عدم توجه دقیق به پیام و هدف اصلی در مداحی اهل‌البیت (علیهم السلام)؛

۶- مداح‌محوری و سکوت عالمان. متأسفانه، مجلس‌های کنونی عزاداری بیش‌ازآنکه بر محور عالمان و سخنرانان فاضل باشد بر محور مداح و مداحی است؛

۷- آزار و اذیت دیگران با صدای بلندگو یا بسته‌شدن خیابان‌ها؛

۸- استفاده از تعبیرهای خوارکننده و ترحم‌انگیز در مورد خاندان عترت و طهارت (علیهم السلام)؛ مانند زینب مضطر، زین العابدین بیمار؛

۹- اکتفاکردن به مداحی و کاستن از برنامه‌های محتوایی و داشتن شور بدون شعور و محبت بدون معرفت؛

۱۰- آسیب رساندن به بدن با قمه و یا هر وسیله‌ی دیگر؛

۱۱- استفاده نمودن از اشعار و نواهایی که در شأن عزاداری نیست؛

۱۲-. استفاده از علم و دیگر ابزار عزاداری جهت خودنمایی و فخر فروشی؛

۱۳- عدم بهره‌برداری مناسب از جمعیت‌ها و اجتماعات حاضر جهت تبیین فلسفه‌ی قیام سیدالشهداء (علیه‌السلام) و بیان فضائل و مناقب اهل‌البیت (علیهم السلام)؛

۱۴- عدم برگزاری مراسم برای ولادت و شهادت دیگر ائمه (علیهم السلام) در اکثر مسجدها؛

۱۵- کم‌رنگ شدن تجلیل از شهداء انقلاب اسلامی و دفاع مقدس؛

۱۶- طولانی‌شدن برنامه‌ها؛

۱۷- عدم‌سازماندهی وجوه نقدی و غیرنقدی نذرکنندگان؛

۱۹- غلبه بُعد عاطفی و رثایی بر بعد عقیدتی و حماسی عاشورا؛

۲۰- استفاده‌ی زیاد از زبان حال با وجود کثرت مقتل‌ها در زمینه‌ی وقایع عاشورا؛

۲۱-. افراط در وصف سیمای ظاهری معصومان (علیهم السلام) در مداحی‌ها؛

۲۲- سوءاستفاده‌های مالی برخی از مداحان و برگزارکنندگان مراسم‌ها. البته، گرفتن حق‌الزحمه بابت نوحه‌خوانی هیچ منع شرعی یا عرفی ندارد اما اینکه انسان دستگاه دین و اهل‌البیت (علیهم السلام) را به سفره‌ی نان و نام تبدیل کند مذموم است. در روایات این کار منع و از جمله آثاری که برای آن ذکر شده است لعن خداوند و فقر در زندگی است.

آسیب‌شناسی معاونت ارتباطات یا رسانه‌ای

۱- عدم برنامه‌ریزی و نظارت بر فعالیت‌های ارتباطی و اطلاع‌رسانی مسجد؛

۲- نبود امکانات و مکان مناسب جهت استفاده از مطبوعات و شبکه اینترنت؛

۳- آشنانبودن مدیر فرهنگی مسجد با مسائل ارتباطات و اطلاع‌رسانی جدید؛

۴- ناهماهنگی خادم و هیأت امنا با مدیریت فرهنگی مسجد در فعالیت‌های ارتباطی و اطلاع‌رسانی؛

۵- عدم ارتباط مسجد با مساجد و مراکز فرهنگی دیگر؛

۶- نبود نشریه‌های آموزشی جهت استفاده‌ی امامان جماعت؛

۷- نبود شبکه ی اطلاع‌رسانی قوی و به‌روز در مسجدهای کشور؛

۸- کمبود مالی جهت تأمین فعالیت‌های ارتباطی و اطلاع‌رسانی؛

۹- نبود تبلیغات مناسب و قوی جهت اطلاع‌رسانی از فعالیت‌های فرهنگی مسجد. 

نتایج تحقیق

   در این مقاله‌ی تحقیقی به‌دنبال پاسخگوئی به پرسش‌های زیر بودیم: 

۱- مدیر فرهنگی مسجد کیست؟

۲- وظیفه‌های مدیر فرهنگی مسجد چیست؟

۳- مهم‌ترین معاونت‌های مدیریت فرهنگی مسجد کدامند؟ 

۴- جدی‌ترین آسیب‌های مدیریت فرهنگی مسجد کدامند؟

۱- در بخش اول مقاله، نقش مدیریت فرهنگی مسجد و جایگاه آن بیان و گفته شد که مهم‌ترین مشکل مسجدهای ما در عدم مدیریت قوی است؛ به‌خصوص در بُعد فرهنگی مسجد. حال، مهم‌تر از مسأله‌ی مدیریت، مساله‌ی عهده‌دارشدن منصب مدیریت است که چه کسی شایستگی این مسئولیت مهم را دارد و تعیین این منصب بر عهده‌ی کیست؟   

با بررسی این موضوع به این نتیجه رسیدیم که اصل و اولویت این است که امام جماعت مسجد عهده‌دار این مسئولیت باشد و با ایجاد معاونت‌های لازم امور مختلف مسجد را مدیریت کند. متاسفانه، بیشتر امامان جماعت ما ویژگی‌های مدیر قوی و کارآمد را ندارند؛ لذا باید سازمان یا مرکزی مانند مرکز رسیدگی به امور مساجد به این مسأله توجه بیشتری داشته باشد و با برنامه‌ریزی دوره‌های آموزشی لازم این مشکل را برطرف کند تا ائمه‌ی جماعات ما بعد از آشناشدن با اصول مدیریت و تقویت علمی، مدیریتی مناسب و قوی داشته باشند.

۲- امام جماعت مسجد، با عنوان مدیر فرهنگی مسجد، موظف است که با توجه به نیازهای مختلف مسجد در زمینه‌های اعتقادی فقهی، اخلاقی، تربیتی و... معاونت‌هایی را ایجاد کند و افرادی را مسئول آن‌ها بگذارد که از تعهد و تجربه و تخصص لازم برخوردارند. امام باید با نظارت دقیق و مستمر بر برنامه‌های فرهنگی مسجد آن‌ها را سروسامان بدهد.

۳- مدیر فرهنگی مسجد علاوه بر اینکه لازم است همواره توان علمی خود را افزایش دهد، باید سطح معرفتی مخاطبان را نیز ارتقاء دهد؛ به‌گونه‌ای که اهل مسجد احساس کنند رفت‌وآمد آن‌ها به مسجد، موجب تقویت بُعد معنوی و معرفتی آنان می‌گردد نه اینکه احساس خستگی و تکراری بودن برنامه‌ها به آن‌ها دست دهد.

۴- مسجد کارکردهای بسیاری دارد و پرداختن به همه‌ی آن‌ها برای اکثر مساجد ما امکان پذیر نیست (به‌دلیل‌های مختلفی چون نبود نیروی انسانی با تجربه و کمبود امکانات)؛ لذا مدیر فرهنگی مسجد باید اولاً باتوجه‌به نیازهای مختلف مسجد به مهم‌ترین کارکردها بپردازد و ثانیاً طوری فعالیت‌های فرهنگی مسجد را برنامه‌ریزی کند که همه‌ی آن‌ها در جهت رشد و تعالی و قرب الهی باشد.

۵- یکی از مسائل مهم در مدیریت فرهنگی مسجد که نقشی بسیار مهم در جذب جوانان و نوجوانان دارد، مسأله‌ی محبت به کودکان و احترام گذاشتن به نوجوانان و جوانان است؛ لذا مدیر فرهنگی مسجد باید با عامل‌ها و مانع‌های جذب کاملاً آشنا باشد و از تجربه‌ی دیگر مرکزهای فرهنگی و مسجدهای موفق استفاده کند.

۶- یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های فرهنگی مسجد فراهم‌نمودن بهداشت روانی است؛ زیرا زمان ما را دوره‌ی اضطراب نامیده‌اند؛ چراکه پر از نگرانی و اضطراب است. مسجد، طبق آیات و روایات، بهترین مکان برای فراهم نمودن آرامش و بهداشت روانی برای افراد است. بنابراین، مدیر فرهنگی باید برای این بُعد فرهنگی مسجد برنامه‌ریزی دقیقی بکند؛ زیرا نتیجه ی آن سلامت جامعه و خانه و خانواده است. 

۷- یکی از فعالیت‌های مهم فرهنگی مسجد بُعد تبلیغی مسجد است؛ چراکه از صدر اسلام تاکنون مسجد بهترین پایگاه تبلیغ و نشر معارف اسلام بوده است و تأثیری که این مکان برای ارشاد و هدایت انسان‌ها دارد با هیچ مکان فرهنگی دیگر قابل مقایسه نیست. بنابراین، مدیر فرهنگی مسجد باید تلاش بیشتری دراین‌باره بکند. 

۸- یکی ازامور مهم فرهنگی مسجد فعالیت‌های کتابخانه است که بهترین مکان برای جذب نسل جوان و نوجوان به مسجد و ارشاد و هدایت آن‌هاست؛ اما متأسفانه اکثر مسجدهای ما از این امکان فرهنگی بی بهره‌اند؛  لذا مدیر فرهنگی مسجد باید دراین‌زمینه سرمایه‌گذاری زیادی بکند و کتابخانه‌ی مسجد را تقویت کند.

۹- یکی از پرمخاطب‌ترین فعالیت‌های فرهنگی مسجد برنامه‌ی عزاداری و جشن است که متأسفانه در زمان ما در معرض آسیب‌های زیادی قرار گرفته است و بسیاری از برنامه‌های مهم فرهنگی دیگر را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. مدیر فرهنگی مسجد باید با شناخت آسیب‌ها و راهکارهای مقابله‌ی با آن آگاه باشد تا بتواند این‌گونه برنامه‌ها را در جهت صحیح هدایت کند. 

۱۰- در بخش سوم مقاله، مهم‌ترین آسیب‌های مدیریت فرهنگی بیان شد که در مجموع نتایج زیر را در بر دارد:

الف- شناخت آسیب‌ها و پیشگیری از آن‌ها بسیار آسان‌تر از درمان آسیب‌ها است؛

ب- از مهم‌ترین آسیب‌های مدیریت فرهنگی مسجد، بی‌برنامگی و عدم نظارت بر فعالیت‌های آموزشی‌تربیتی مسجد است؛

ج- عدم ارزیابی ماهانه یا سالانه‌ی برنامه‌های فرهنگی مسجد نیز یکی دیگر از مهم‌ترین آسیب‌هاست.

د - ضعف علمی و مدیریتی امام جماعت، مدیر فرهنگی مسجد، مشکلی بسیار بزرگ و از مهم‌ترین علل عدم موفقیت مسجد است.

ه – گرفتار معضل کمیت شدن و ملاک موفقیت در امور فرهنگی را در ارائه‌ی آمار چشمگیر و غیرواقعی دانستن، یکی دیگر از مشکل‌های مسجد است که متأسفانه در اکثر مراکز فرهنگی ما رواج دارد.

منابع تحقیق

- قرآن کریم، ترجمه بهرام پور، ابوالفضل ، انتشارات آوای قرآن تهران۱۳۸۴.

- نهج البلاغه، سید رضی، ترجمه فیض الاسلام۱۳۸۰،

- صحیفه سجادیه، ترجمه فاضل، جواد، انتشارات امیرکبیر تهران، ۱۳۷۸.

- اسلام و تعلیم و تربیت، حجتی، محمد باقر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴.

- اصول کافی، کلینی، محمد یعقوب بن اسحاق، با تصحیح علی اکبر غفاری ۲ جلد، .دارالاضواء بیروت.

-آسیب شناسی مجالس عزاداری، بابایی، رضا، فصلنامه پیام، ویژه محرم، ۱۳۸۶.

- آئین مسجد، موظف رستمی، محمد علی، ۳ مجلد، انتشارات گویه، ۱۳۸۲.- 

- الاحتجاج ، طبرسی، احمد بن علی بن ابی طالب.

- بحار الانوار، مجلسی، محمد باقر، موسسه الوفاء، بیروت، ۱۴۰۳ ه. ق .

- پژوهشی در تبلیغ، رهبر، محمد تقی، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۱.

- پژوهشی در نظام طلبگی، ضوابطی مهدی.

- تاریخ آموزش در اسلام، شبلی،احمد، ترجمه محمد حسین ساکت،تهران،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۱.

- تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، غنیه، عبد الرحیم، تهران انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۷۲.

- تبلیغ و مبلغ در آثار شهید مطهری، موگهی، عبدالرحیم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، ۱۳۷۷.

- تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳.

- حدیث مسجد، شاکری، سید رضا ، محمدی، حیدر، انتشارات ستاد عالی کانون فرهنگی مساجد کشور.

- حماسه حسینی، شهید مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، ۱۳۶۸.

- دین تبلیغی و تبلیغ دینی، مجله مسجد، شماره دهم،. محسن خندان.

- ده گفتار، شهید مطهری، مرتضی،  انتشارات صدرا ، ۱۳۶۵.

- داستان راستان ، شهید مطهری، مرتضی،  انتشارات صدرا، ۱۳۶۰.

- روشهای جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت، موظف رستمی، محمد علی، انتشارات پرهیب، کرج، ۱۳۸۵.

- سازمان و مدیریت مسجد، محمدی آشنایی، علی، انتشارات مرکز رسیدگی به مساجد، ۱۳۷۷.

- سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه، محمد علی ، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۶.

- سیره النبویه، ابن هشام، ج۲. 

- سیری در نهج البلاغه، شهید مطهری، مرتضی،  انتشارات صدرا، ۱۳۸۰.

- الطبقات الکبری، محمد بن سعدا، بیروت، ج۱، ص۱۶۶.

- عاشورا، (ریشه‌ها، و...) داودی، سعید، رستم نژاد، مهدی؛ انتشارات مدرسه علی بن ابی طالب(ع) ۱۳۸۵.

- غررالحکم و دررالکلم، آمدی، عبد الواحد، چاپ دانشگاه تهران انتشارات شفق، ۱۳۸۳.

- فرهنگ مسجد، دفتر مطالعات و پژوهشهای رسیدگی به امور مساجد، انتشارات مؤسسه ثقلین، ۱۳۵. 

- فروغ مسجد، جلد ۱ تا ۵، مجموعه سخنرانی‌ها و...انتشارات ، مؤسسه  فرهنگی ثقلین، ۱۳۸۵.

- فرهنگ معین، معین، محمد، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۶۲.

- فلسفه تعلیم و تربیت، علی شریعتی، تهران، انتشارات بعثت، بی تا.

- کنزل العمال، متقی هندی، ۱۴۰۵ه ق.

- مسجد نخستین پایگاه عبادی‌سیاسی، مجله مسجد،ش ۱۸.

- مسجد، محمدی محسن ، انتشارات مرکز پژوهشهای صدا و سیما، ۱۳۸۳.

- مسجد نمونه، نوبهار، رحیم، ستاد اقامه نماز، تهران، ۱۳۵۷.

- مجموعه مقالات مسجد، نجاتی، محمد مهدی، رضائیان، مجید.

- مستدرک الوسائل، طبرسی، میرزا حسین نوری، با تحقیق موسسه آل البیت، بیروت، ۱۴۰۸، ه.ق.

- مواعظ عددیه، مشکینی، علی. 

- مدیریت اسلامی، نبوی، محمد حسن، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علیمه قم، ۱۳۸۰.

- من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳.

- ۳۰۰ اصل در مدیریت اسلامی، قرائتی، محسن مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن تهران، ۱۳۸۵.

- نقش کتابخانه‌های مساجد در فرهنگ انقلاب اسلامی، مکی سباعی، محمد، ترجمه علی شکوئی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی ۱۳۷۴.

- نقش تبلیغی مسجد در عصر پیامبر(ص) ، مجله مسجد، شماره ۴۱.

- .نظام الحکومه النبویه، کنانی، عبد الحی. 

- سازمان و مدیریت ، دکتر اقتداری، علی، ص۶۱.

- مبانی مدیریت، گری دلسر، ترجمه داوود مدنی، انتشارات پیشبرد،  تهران ۱۳۶۶. 

- اصول مدیریت، جاسبی،عبدالله، انتشارات دانشگاه امام حسین(ع) جزوه شماره ۴.  ج۳، ص۲۱. 

- اصول مدیریت، رضائیان،دکتر علی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، ۱۳۷۴

- رفتار سازمانی در نگاه مدیریت اسلامی، ویسی، غلامرضا، سوادی، محمد علی.انتشارات زمزم ،۱۳۸۵

- سالت ناتمام، تأملی بر کار فرهنگی در مساجد کشور، شهرام نجاتی اشر همیاران جوان، مشهد ، ۱۳۸۶.