اولین مسجد دوطبقه تاریخ اسلام

مسجد جامع اردستان اولین مسجد دوطبقه در تاریخ اسلام و دومین مسجد چهار ایوانی دوره سلجوقی در مرکز محله محال این شهرستان است که براساس بررسی‌های صورت گرفته بنای اولیه آن، مربوط به قرون اولیه اسلامی است.

مسجد جامع اردستان در مرکز محله محال اردستان واقع شده و از کهن ‌ترین مساجد ایران است که براساس بررسی‌های صورت گرفته بنای اولیه آن، مربوط به قرون اولیه اسلامی است و در دوره سلجوقی تجدید بنا و در دوره‌های دیگر، بخش‌های مختلفی به آن اضافه شده است. 

بر اساس بررسی‌های باستان ‌شناسی، مسجد جامع اولیه اردستان، بین اواخر قرن دوم هجری تا نیمه اول قرن چهارم هجری، بر روی بقایای ساختمان‌های بزرگ خشتی ـ احتمالاً از دوره ساسانی ـ ساخته شده است. 

در نیمه دوم قرن ششم هجری، با تخریب بخشی از شبستان جنوبی مسجد اولیه، گنبدخانه کنونی بنیاد شده و چندی بعد از آن، ایوان جنوبی و رواق‌های متصل به آن ساخته شده‌اند. در مرحله بعد، با حفظ ترکیب اصلی، تغییراتی در جرز‌ها و پایه‌ها به منظور تقویت و تحکیم آن‌ها صورت گرفته و سرانجام در مرحله چهارم ساختمانی که احتمالاً دوره صفوی را شامل می‌شود، ایوان‌های خاوری، باختری و شمالی به صحن اضافه شده‌اند. گسترش و اتصال مسجد به بناهای دیگر ـ مدرسه و حسینیه ـ نیز در همین دوره صورت گرفته است. با توجه به اطلاعات به دست آمده، ایوان شمالی و غرفه‌های جانبی آن، در یک زمان ـ ۹۴۶هـ. ق بر روی آثار مسجد اولیه بنا شده است. 

مسجد اولیه با نقشه شبستانی ستون دار، دارای صحن مرکزی تقریباً به اندازه صحن فعلی شبستان‌های ستوندار در چهار جانب صحن، دیوار خشتی محصور کننده و سردر بوده است. شبستان‌های جنوبی و شمالی مسجد دارای پنج دهانه عریض به طرف صحن و سه چشمه عمق و شبستان‌های خاوری و باختری دارای شش دهانه کم عرض‌تر به طرف صحن و دو چشمه عمق بوده‌اند. از نقطه نظر ساختمانی، ستون‌ها دارای تفاوت‌های مشخصی بوده‌اند که به نظر می‌آید به خاطر وجود دوره‌های مختلف ساختمانی باشد. 

در گوشه شمال باختری مسجد، ساختمان کوچک و مجزایی ـ در فصل مشترک مسجد و مدرسه ـ قرار دارد که نمازخانه‌ای هم زمان با مسجد اولیه بوده است. پوشش این نمازخانه در دوره‌های گذشته تجدید شده، ولی دیوار‌ها و قوس‌های خشتی پایین آن دست نخورده باقی مانده است. بقایای ستون‌ها، جرز‌ها و تزیینات مسجداولیه، در دالان ورودی جنوبی باختری، شبستان باختری و شبستان شمال خاوری کشف شده است. مصالح مسجد اولیه، آجر با ملاط گچ بوده و تزیینات آن را گچ بری، آجرکاری و نقاشی روی گچ تشکیل می‌‌داده است. 

بنای کنونی مسجد با طرح چهار ایوانی در کنار بناهای قدیمی دیگری چون حسینیه، آب انبار، مدرسه علمیه، کاروان سرا و بازارچه قرار گرفته و مشتمل بر سردر، صحن، ایوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان‌های متعدد، رواق، بخش‌های زیرزمینی و کتیبه‌های تاریخی و تزیینات نفیس است. این مسجد در اصل شش ورودی داشته که از طریق دالان‌هایی به صحن مرکزی مربوط می‌‌شده، اما ظاهراً دو ورودی مسدود شده است. ورودی اصلی در گوشه جنوب باختری مسجد و سر راه دشت محال قرار گرفته و نمای آن دارای قوس پنج او هفت، دو طاقنمای محرابی شکل، دو لچکی، دو نیم ستون آجری، دو قاب تزیینی و دو سکوی آجری است. 

صحن مسجد به ابعاد ۸۴/۲۰×۱۰/۲۵ متر با ایوان‌ها و غرفه‌های دو طبقه در برگرفته شده است. ایوان جنوبی صحن با طاق گهواره‌ای و تزیینات بسیار زیبای گچ بری و آجرکاری و کتیبه نفیس و تاریخی مربوط به دوره سلجوقی مهم‌ترین ایوان مسجد است. متأسفانه قسمت عمده تزیینات ایوان فروریخته، با این حال، کتیبه تاریخی آن تقریباً سالم باقی مانده است. این کتیبه به خط نسخ در متن تزیینی گچبری شده است. بر طبق مفاد این کتیبه، ساختمان ایوان جنوبی و رواق باختری متصل به آن در سمت راست و دو رواق متصل سمت چپ آن، در سال ۵۵۵هـ. ق توسط ابوطاهر بن غالی ساخته شده است. 

این ایوان، از طریق درگاه‌های جانبی، به شبستان‌های مجاور گنبدخانه و به وسیله مدخلی با قوس جناغی، به داخل گنبدخانه راه پیدا می‌‌کند. برجانب باختری مدخل گنبدخانه، سنگ نوشته‌ای مشتمل بر فرمان شاه عباس اول مبنی بر تخفیف مالیات شیعیان اردستان، مورخ ۱۰۲۴هـ. ق نصب، شده است. 

گنبدخانه مسجد دارای نقشه مربع است که در بالا با چهار گوشواره و چهار طاق نمای تزیینی به هشت ضلعی تبدیل گشته و سپس توسط قوس‌های کوچکتری به ۱۶ ضلعی و دایره مبدل شده و پاکار گنبد بر آن قرار گرفته است. گنبد بنا از نوع دو پوسته پیوسته است. پوسته داخلی گنبد، از نوع ترکین و مقطع گنبد بیرونی، شبدری تند است. دهانه گنبد خارجی در حدود ۱۰ م‌تر، ارتفاع گنبد داخلی از تیزه آن تا کف حدود ۱۹ متر و ارتفاع گنبد خارجی حدود ۵۰/۲۱ متر است. 

نیروی رانشی و فشار گنبد، از شمال، خاور و باختر توسط ایوان جنوبی و شبستان‌های خاوری و باختری و از جنوب توسط جرزهای پشتیبان قوی مهار می‌شود. سطح زیرین گنبد، با نقوشی شبیه کلوک بندان نُه رجی و شانزده باریک طاق به نحو زیبایی تزیین شده است. سطوح بخشی از دیوارهای گنبدخانه نیز با تزیینات گچبری و گل انداز آجری به صورت پنج رجی مزین شده است. در بالای بخش چهار ضلعی بنا، کتیبه سرتاسری گنبدخانه به خط نسخ بر زمینه تزیینی گچ بری شده است. به نظر می‌‌رسد که ساختمان گنبدخانه اندکی قبل از این تاریخ ساخته شده و در این سال، تزیینات آن به اتمام رسیده و در سال ۵۵۵هـ. ق، ایوان جنوبی به آن اضافه شده باشد. 

در اضلاع باختری و خاوری گنبدخانه، درگاه‌هایی وجود دارد که طاق آن‌ها مزین به کتیبه‌های قرآنی و به خط کوفی است. محراب اصلی بنا در ضلع جنوبی به ارتفاع تقریبی ۷ و عرض ۴۰/۴ متر مشتمل بر دو حاشیه کتیبه و دو طاق نمای تو در تو با قوس تیزه‌ داراست که هرکدام بر دو ستون گچ بری قرار گرفته‌اند. هر کدام از بخش‌های محراب به طور مجزا دارای قاب آجری است. سرستون‌ها نیز از آجر هستند. قسمت ازاره محراب که حاوی تاریخ ساخت است، آسیب دیده، اما با توجه به تشابه کتیبه آن با کتیبه سرتاسری زیرگنبد به نظر می‌رسد که از ساخته‌های سال ۵۵۳هـ. ق باشد. 

نقوش تزیینی محراب، متشکل از گل و بوته و خطوط اسلیمی و کتیبه‌های آن نیز به خط کوفی و نسخ متضمن آیات قرآنی است. علاوه بر این محراب، در شبستان‌های مجاور گنبدخانه، هرکدام دو محراب کوچک‌تر به قرینه همدیگر با تزیینات مشابه قرار داشته که محراب‌های شبستان سمت چپ به ابعاد ۶۰/۱×۷۰/۳ متر سالم‌تر برجای مانده‌اند. بر روی لایه‌های گچی ازاره شبستان‌های مسجد، به خصوص در شبستان‌های جنوبی، مجموعه‌ای از یادگاری‌ها و یادداشت‌ها متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی به جای مانده که قدیمی‌ترین آن‌ها مورخ ۷۹۲هـ. ق و مربوط به خواندن خطبه در مسجد است. با توجه به کتیبه‌های موجود، ایوان شمالی مربوط به اوایل دوره صفوی است و ایوان خاوری (معروف به صفه امیر جمله) نیز از ساخته‌های دوره صفوی است. به نظر می‌‌رسد که بنای اصلی مناره متعلق به دوره سلجوقی یا بعد از آن باشد. 

این مسجد در دوره اخیر به صورت علمی مورد مطالعه و تعمیر قرار گرفته و به شماره ۱۸۰ به ثبت تاریخی رسیده است.