در آیات قرآن کریم و روایات معصومین(ع) پیرامون جایگاه این سازه اسلامی، آموزه‌های گوناگونی دیده می‌شود. نگاه اسلام به مسجد را باید نگاهی استراتژیک دانست. ازمنظر دین، بنای مسجد دارای کارکردهای مهم در عرصه‌های مختلف انسانی به شمار می‌آید. اولین کار پیامبر(ص) در مدینه، ساختن مسجد بود. مسجد علاوه بر آثار عبادی  و پرورش معنوی اهل ایمان، با گستره نقش‌ها، فعالیت‌ها و برنامه‌ها، در امور اجتماعی و امور تربیتی نیز نقش مهمی را  ایفا می‌کند. در این نوشته برآنیم، به بیان مهم‌ترین آثار اجتماعی و تربیتی مسجد بپردازیم.

1.      اخوت و تعاون

حضور زنان و مردان در مسجد وجویا شدن از احوال هم و احوال مسلمانان، تنها بخشی از ظرفیت بزرگی است که مساجد دارند. در این مکان‌ها،  مؤمنان فرصت می‏یابند از بین اهل مسجد،  برادران یا خواهران مناسبی، از حیث دینی، برای خود بیابند که از نظر دین و عبودیت با آنان هم‌رنگ هستند و توان ایجاد گروه های اجتماعی هماهنگی را دارند.

امام صادق علیه‏السلام می فرمایند: « لا یَرْجِعُ صاحِبُ الْمَسْجِدِ باَقَلّ مِنْ اِحْدی ثَلاثِ خِصالٍ:... وَاِمّا اَخٌ یَسْتَفیدُهُ فِی اللّه‏ِ؛ اهل مسجد به کمتر از یکی از سه امتیاز از مسجد بر نمی‏گردد [که یکی از آنها] دوستی است که از او در مسیر خدا استفاده می‏کند.» (وسائل الشیعة: ج5 ص193)

مؤمنان در مسجدکنار هم قرارگرفته، ضمن انجام اعمال عبادی از حال یکدیگر نیز باخبر مى‏شوند و با هم تشریک مساعى مى‏نمایند و در صورت عدم حضور یکی از مومنان، سراغ او را مى‏گیرند و با اطلاع از بروز مشکلی برای او، به کمک او می‌شتابند. از رهگذر این ارتباطات فضایلی چون: روحیه ایثار، انفاق در راه خدا، توجه به محرومین و هم‌دلی در میان اهل مسجد پرورش می‌یابد.

2.      سلامت اجتماعی وکاهش بزهکاری

آحاد جامعه با حضور در مساجد، می‏توانند از یک اجتماع سالم دینی بهره‏مند شوند.

طبق روایتی که از امام علی علیه‏السلام نقل شد، تأثیرات رفتاری که حضور در مسجد برجای می‏گذارد، می‏تواند جامعه دینی را از فساد و گناه پاک کرده و مسلمین را به سمت یک جامعه سالم هدایت کند.

امام علی علیه‏السلام می فرمایند: «اَوْ کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رِدی اَوْ یَتْرُکُ ذَنْبا خَشْیَةً اَوْ حَیاءً؛ یا کلماتی می‏شنود که او را از فساد و گناه باز می‏دارد. و یا به خاطر ترس [از خدا] یا حیا و آبرو، گناهی را ترک می‏کند.»( وسایل الشیعه، ج3، ص480)

بر این اساس حضور در مسجد، می‏تواند نقش بازدارنده در ارتکاب جرایم و گناهان نیز داشته باشد. امام خمینی (ره) در این خصوص، فرمایش حکیمانه و مدبرانه‌ای دارند، ایشان می‌فرمایند «به نماز و مساجد اهمیت دهید که پرونده‌های دادگستری مال بی‌نمازهاست و نمازخوان‌های واقعی در دادگستری پرونده ندارند، شیطان‌ها از مساجد و نماز می‌ترسند، آنها می‌خواهند، از نماز جلوگیری کنند و بعد از خالی کردن سنگرها حمله کنند» (به نقل از صحیفه نور،جلد۱۸)

بی رغبتی به دنیا، مردم‌داری، فروتنی، همت بلند و ساده زیستی، از شاخص‌های هویت دینی هستند که مسجد آنها را تقویت می‌کند و نبود این شاخص‌ها (دنیاپرستی، تکبر و خودخواهی، مردم ستیزی، تنبلی و میل به تجملات) به گونه‌ای از علل جرم به شمار می‌روند.

3.      ارائه الگوهای دینی

تربیت الگویی، یکی ازبهترین شیوه‌های تربیتی است. مسجد در این مورد نیز مؤثر است. امام جماعت و افراد نمازگزار در مسجد، مسلمانان برتری هستند که بیشتر از دیگران به احکام دینی پای بندند. اهل نماز و مسجد که بدون هیچ تبلیغی و بدون هیچ انتظاری حضور درمسجد و نماز جماعت را وظیفه الهی و شرعی خود می‌دانند و در هر شرایطی این سنگر مقدس را خالی نمی‌گذارند، اغلب انسان‌های مؤمن و ارزشمند هستند. در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم: «اذا رایتم الرجل یعتاد المسجد فاشهدوا له بالایمان؛ هرگاه دیدید کسی به مسجد رفت و آمد مداوم دارد به ایمان او گواهی دهید».  قرار گرفتن در فضای مسجد به طور مداوم وارتباط با اهل آن ، به شکل‌گیری الگوهای رفتاری مثبت می‌انجامد.

4.      تقویت اطلاعات مذهبی و تشویق برای افزایش مطالعات دینی

از زمان حیات پیامبراکرم(ص) مساجد جایگاه تعلیم و تعلیم در زمینه معارف دینی بوده‌اند و در زمان امامان معصوم(علیهمالسلام) نیز این سنت ادامه داشته است. کلاس‌های درس امام باقر و امام صادق(علیهماالسلام) در مسجد برگزار می‌شده است. اطلاع بهتر از معارف دینی در قالب برنامه‌های سخنرانی و یا کلاس‌های آموزشی در فضای مسجد کمک می‌کند تا شخص هر چه بیشتر از دانش‌های مؤثر و راه‌های سعادت خود مطلع باشد.

5.      تقویت هویت دینی

هویت دینی در درون انسان و با آفرینش او آمیخته است و انسان را به ارزش‌های اخلاقی و قوانین الهی پایبند می‌سازد. در هویت دینی، انسان‌هایی که وحی را باور دارند، هر نوع سازش بر خلاف ارزش‌ها و هنجارها را رد می‌کنند.

با توجه به شاخص‌های هویت دینی، مسجد با فعالیت‌های مذهبی و آموزش‌های بلندش، هویت دینی افراد اهل مسجد را تقویت می‌کند. مسجد تبلور مانایی اسلام است. مسجد، ازمعماری گرفته  تا محتوای فعالیت‌های آن، روح ایمان وارزش‌های اصیل را در جان‌ها زنده می‌کند.

6.      تعمیق ارزش‌های انقلاب اسلامی

سنگرهای انقلاب اسلامی، مساجد بوده و هستند. روزانه پس از هر نماز، شعارهای اصلی نظام اسلامی بر زبان نمازگزاران فریاد می‌شود. در طول سال‌های پس از انقلاب، مساجد با جذب جوانان نقش بسزایی در  تربیت کادر فکری و اجرایی نظام اسلامی داشته‌اند. در جریان شکل‌گیری، پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی، مساجد هر چند که به عنوان یک نهاد سنتی در جامعه قلمداد می‌شوند و دارای قدمتی 1400 ساله هستند، اما با ارائه کارکردهای متناسب با نیاز روز جامعه توانستند گوی سبقت را از نهادهای مدرن و وارداتی بربایند و به عنوان ستون فقرات و سازمان‌ انقلاب به ایفای نقش بپردازند.