منظور از شعائر نشانه‌هایی است که خداوند برای اطاعت خویش نصب کرده است و مرکز و محوری است که مردم گرد آن اجتماع کرده و خدا را اطاعت و عبادت می‌کنند. در متون و فرهنگ اسلامی مسجد به مکانی گفته می‌شود که عبادتگاه مسلمانان است لذا از تقدس خاصی برخوردار است. مسجد در فرهنگ اسلام و قرآن بهترین محل برای عبادت جمعی مسلمین یا محل مانور عبادی بیان شده ، سخنان و سیره پیامبر(ص) و ائمه علیهم السلام روشنگر جایگاه مسجد در فرهنگ دینی می‌باشد.
مؤمنان خداجو می‌توانند با اقامه هر یک از شعائر اسلامی اعم از برپایی نماز جماعت ، خواندن ادعیه مأثوره به مناسبت‌های مختلف ، اطعام فقرا ، آموزش قرآن ، برپایی مراسم عزاداری و یا مراسم ویژه ولادت ائمه طاهرین علیهم السلام و اعیاد و ...
شعائر الهی را به همان کیفیتی که از طرف شارع مقدس رسیده حفظ نمایند و این خود سبب اتحاد میان مسلمانان و نا امید کردن دشمنان اسلام و به تبع آن غلبه بر دشمنان است.
مقدمه
۱. تعریف و تبیین موضوع:
مسجد اگرچه در اصل برای عبادت ساخته شده و سجده‌گاه مسلمانان برای خضوع و فروتنی به صورت فردی یا جمعی در برابر ذات اقدس الله به حساب می‌آید، ولی نگرش اسلام به مسجد تنها نگرش به جایگاهی برای عبادت و اقامه نماز جماعت نیست بلکه مسجد در اسلام، از زمان پیامبر (ص) همواره به عنوان یک پایگاه دینی و در برخی زمان‌ها به عنوان پایگاه حکومت، نقش آفرین بوده است.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) از مسجد به عنوان کانونی برای تعلیم و تربیت و هدایت امور اسلام بهره می‌بردند و مسجد مرکز حکومت و نیز مرجع فکری و محل بحث و تبادل اندیشه بوده است. با این تفاسیر می‌توان گفت که مسجد در حیات و پویایی شعائر الهی، نقش ارزنده‌ای دارد.
۲. ضرورت و اهداف تحقیق:
هدف از انجام این پژوهش نگاهی به جایگاه مسجد در احیای شعائر الهی است. به منظور تجسم عینی اسلام در جامعه لازم است شعائر الهی به همان کیفیتی که از شارع مقدس رسیده است، حفظ شود و برای زنده نگهداشتن شعائر الهی و اسلامی، مسجد به عنوان نمادی مقدس می‌تواند نقش به سزایی در این زمینه داشته باشد.
۳. پیشینه تحقیق:
نقش و جایگاه مسجد در این تحقیق با توجه به آیات و روایات موجود در این موضوع و به تبع آن کتب تفسیری و روایی مربوطه و نیز منابع دیگری که پیرامون این موضوع، به آن دست یافتم، بررسی شده است.
۴. سوالات و فرضیه تحقیق:
سوال اصلی: مسجد چه نقش و جایگاهی در حفظ شعائر الهی می‌تواند داشته باشد؟
سوالات فرعی:
۱. شعائر الهی به چه معناست؟
۲. منظور از مسجد چیست؟
۳. مسجد چه کارکردهایی دارد؟
فرضیه:
مسجد خود از شعائر الهی است و با توجه به کارکردهای مسجد نقش تأثیرگذاری در حفظ و بقای شعائر الهی دارد.
۵. ساختار تحقیق:
ساختار این پژوهش بر اساس روش کتابخانه‌ای است.
شعائر الهی
شعائر جمع شعار یا شعیره به معنای عبادت‌ها، نشانه‌ها وآداب و رسوم مذهبی یا ملی است و «شعائر الهی» نشانه‌هائی است که خداوند برای اطاعت خویش نصب کرده است و مرکز و محوری است که مردم گرد آن اجتماع کرده، خدا را اطاعت و عبادت می‌کنند.
شعائر اسلامی ممکن است از نوع کردار، ایام یا اماکن باشند، که تا جایی که در این نوشتار مجال باشد به شرح آن می‌پردازیم.
۱ـ کردار
منظور از شعائر کرداری، اعمالی است که انجام دادن آن‌ها جنبه شعاری دارد و علامت مسلمانی به حساب می‌آید، مثل اذان، نماز جمعه، نماز جماعت، حج، دعاهایی که وارد شده، مثل دعای ندبه، دعای کمیل، دعای توسل، دعای عرفه و.....
الف ـ اذان
ندای روح بخش و ملکوتی اذان که فراخوان عمومی مسلمانان به سوی خداست از شعائر مهم اسلامی محسوب می‌شود و
در هر صبح و شام، هر مسلمانی را در هر کوی و برزن به نماز و راز و نیاز با خدا می‌خواند و در هر جای زمین چنین ندائی
برخیزد، نشانه وجود اسلام و مسلمان در آن دیار است.
به مسلمانان سفارش شده که شعار اذان را زنده بدارند و در شبانه روز پنج نوبت اذان بگویند و نام و یاد خدا و پیامبر صلی الله
علیه وآله را با صدائی رسا به عمق جان‌ها بفرستند و در پی آن در صفوفی متحد به نماز بایستند. رسول گرامی اسلام (ص)، چهره واقعی مؤذن را این گونه ترسیم می‌کند: «المؤذن اطول الناس اعناقًا یوم القیامة، مؤذن، در روز قیامت یک سر وگردن از دیگران بلند‌تر است.»
و مقام مؤذن تا آنجا ارجمند است که جبرئیل ـ فرشته مقرب الهی ـ در شب معراج اذان می‌گوید و فرشتگان، به امامت
پیامبر صلی الله علیه وآله نماز جماعت بر پا می‌کنند. مستحب است مؤذن در جای بلند اذان بگوید، خوش صدا باشد، دست بر بنا گوشش گذارد و همه صدایش را به اذان بلند کند.
رسول خدا صلی الله علیه وآله به بلال فرمودند: «بالای دیوار مسجد برو و صدایت را به اذان بلند کن، خداوند بادی را
مأمور کرده که صدای اذان را به آسمان ببرد، وقتی فرشتگان آن را بشنوند، گویند: این صدای امت محمد صلی الله
علیه واله است که به توحید بلند شده است.»
امام باقر علیه السلام می‌فرمایدند: «هرکس ده سال برای رضای خدا اذان بگوید، خداوند به اندازه دیدرس وی و انعکاس صدایش در آسمان، او را می‌آمرزد وهر‌تر و خشکی که صدای او را می‌شنوند، او را تصدیق می‌کنند. از ثواب هر کس که با وی در آن مسجد نماز می‌خواند، او را سهمی است و برای او به ازای هر کس که با صدای او به نماز می‌ایستد، حسنه‌ای ثبت می‌شود.»
ب _اطعام در مسجد
در سوره آل عمران آیه ۳۷ آمده است که هر وقت حضرت زکریا بر حضرت مریم معتکف بود، وارد می‌شد، نزد ایشان ظرفی غذا می‌یافت. همچنین در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که پیامبر گرامی در مسجد همراه با فقرا غذا تناول می‌نمود و یا از ایشان با شیر و عسل پذیرایی می‌کرد. ۱
از امام کاظم علیه السلام نیز روایت شده که حضرت برای یکی از فرزندان ولیمه داد و از اهالی مدینه به مدت سه روز
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. بحار الانوار جلد۶ ص۲۲۶
در مساجد و بازار پذیرایی نمود. ۱ با توجه به آیات و روایات و همچنین مسئله اعتکاف در مسجد غذا خوردن و غذا دادن در مسجد اشکالی ندارد، اما لازم است مؤمنان بهداشت و نظافت و حرمت مسجد را رعایت کنند. افطاری دادن در ماه مبارک و اطعام فقرا به مناسبت‌های گوناگون و یا اطعام دیگران از جمله مواردی است که می‌توان در مسجد برگزار کرد.
ج - اعتکاف
اعتکاف نوعی عبادت مخصوص در مسجد است.
به توقف سه روز یا بیشتر در مسجد به قصد قربت و با شروط مخصوص، «اعتکاف» و به شخص به جا آورندهٔ اعتکاف، «معتکف» می‌گویند. اعتکاف در اصل شرع، مستحب است و با فضیلت‌ترین زمان برای اعتکاف، ماه مبارک رمضان، به ویژه دهه آخر آن است.
د – نماز جمعه
اجتماع پر شکوه مسلمانان در هر شهر و روستا به طور هفتگی در قالب نماز جمعه از بهترین نشانه‌های مسلمانی است که اعتقاد راسخ نمازگزاران را به برنامه‌های اسلام نشان می‌دهد، چرا که حضور در چنین جمعی، فرد را بسان قطره‌ای به دریا پیوند می‌دهد، نفاق را از دل می‌زداید، مسلمانان را یکدل و یکپارچه می‌کند و شیاطین پیدا و پنهان را مأیوس می‌کند. آگاهی پیروان قرآن را بالا می‌برد و نماز عبادی، سیاسی محسوب می‌گردد.
قرآن کریم، درباره نماز جمعه می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْع، اى کسانى که ایمان آوردهاید چون براى نماز جمعه ندا درداده شد به سوى ذکر خدا بشتابید و داد و ستد را واگذارید» (جمعه/۹)
احادیث بسیاری هم در فضیلت نماز جمعه نقل شده از جمله اینکه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمودند: (الجمعه حج المساکین) ۲ و نیز آن را موجب آمرزش گناهان دانسته است ۳
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. الکافی، جلد ۲، ص ۲۱۸
۲. بحارالانوار جلد ۸۹، ص ۱۹۹
۳. وسایل الشیعه، جلد ۵، ص ۳
رسول خدا (ص) در آغاز هجرت وقتی به مدینه رسید، اولین نماز جمعه را برای مردم به پاداشتند و این اجتماع شکوه‌مند و سازنده را پایه‌گذاری کردند.
این نماز بعد حکومتی و سیاسی دارد. خطیب، امام جمعه یا حاکم مسلمین، یا کسی است که از طرف رهبر جامعه اسلامی به این سمت منصوب شده است. این عبادت سیاسی برکات و آثار سازنده تربیتی و اجتماعی فراوانی دارد از جمله اینکه سبب تقویت روحیه اخوت و برادری میان مسلمانان شده و دیگر اینکه عبادت به نوعی مسلمانان را بر محوری ایمانی جمع می‌کند و سبب ارعاب دشمنان اسلام و خنثی شدن توطئه‌های تفرقه افکنانه آنان می‌شود.
ساز ویژگی‌های دیگر آن این است که به مقتضای مطالب آگاهی بخشی که در خطبه‌های جمعه بیان می‌شود، مردم از مسائل سیاسی کشور خود و جهان با خبر می‌شوند و با آشنایی به وظایف اجتماعی خود، در صحنه اجتماع حضور بیشتری می‌ابند.
دیگر اینکه قطره‌های پراکنده افراد و انسانی را در یک اقیانوس، گرد می‌آورد و همه با ارتباط متقابل و شناسایی هم، روحیه اجتماعی پیدا می‌کنند و فرد گرایی از بین می‌رود و نهایتا اینکه سنگر نمازجمعه، بهترین جای دعوت مردم به بسیج شدن برای جهاد و دفاع و حل مشکلات اجتماعی و یاری رسانی به دیگران است. این قدرت عظیم مردمی که در نماز جمعه متجلی می‌شود همواره مورد توجه بوده و در صدر اسلام هم، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امیرالمومنین علی (علیه السلام) از مساجد و پس از خطبه‌ها، افراد را بسیج کرده و به جبهه‌های جهاد، می‌فرستادند.
علی (علیه السلام) به عنوان بزرگداشت نماز جمعه و تعظیم این شعار، پا برهنه برای نماز جمعه حاضر می‌شدند و کفش‌ها را در دست چپ می‌گرفتند و می‌فرمودند: این نماز، جایگاه خاص الهی است، و این کار را از روی تواضع در برابر خداوند انجام می‌داد. ۱
با این حساب، اهمیت این فریضه آشکار می‌شود و مسلمانان متعهد نباید از حضور در این صحنه سیاسی عبادی غفلت ورزند. امام خمینی (ره) درباره اهمیت نماز جمعه فرمودند: «نماز جمعه که نمایشی از قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام است، باید هرچه با شکوه‌تر و پر محتوا‌تر اقامه شود... ملت عظیم و عزیز، با شرکت خود، باید این سنگر اسلامی را هر چه عظیم‌تر و بلند پایه‌تر حفظ نماید، تا به برکت آن توطئه‌های خائنان و دسیسه‌های مفسدان خنثی شود. ۲
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. بحارالانوار جلد ۸۶، صفحه ۲۵۵
۲. صحیفه نور
ط ـ نماز عیدین
مناسبت‌های مختلف اسلامی، زمینه توجه به خدای متعال و زنده کننده یاد او در زندگی و فکر مسلمانان است و برای بسیاری از این مناسبت‌ها، اعمال و دعاهای به خصوصی از جمله نماز بیان شده است. منظور از نماز عید، نماز دو رکعتی است که در عید سعید فطر و قربان خوانده می‌شود.
برخلاف سایر جشن‌ها و نیز اعیاد دیگران، که آمیخته به غفلت‌ها و هوسرانی است، اعیاد اسلامی همراه با نماز، دعا، انفاق و صدقات، غسل و طهارت است. عمده‌ترین چیزی که در این نماز از خدا خواسته می‌شود، آن طور که از مضمون قنوت این نماز فهمیده می‌شود، آمرزش و مغفرت الهی و مبارک ساختن این عید، با قبولی طاعات است و این بهترین جایزه و پاداشی است که خداوند به مومنان عطا می‌کند.
و ـ نماز آیات
برخی پدیده‌هایی که در طبیعت رخ می‌دهد و حالت غیر عادی دارد، گاهی موجب وحشت انسان‌ها می‌شود و گاهی نیز ممکن است افکار خرافی و شرک آلود را در اذهان جاهلان و غافلان پدید آورد.
اینجاست که توجه دادن اندیشه‌ها به عوامل اصلی آن‌ها و جلوگیری از انحراف اذهان، به عنوان یک وظیفه برای ادیان حق، جلوه می‌کند. در اسلام برای این گونه پدیده‌ها، نماز خاصی واجب شده تا مردم، توجه به خدای هستی آفرین پیدا کنند و منشأ این تغییرات و حوادث را، قدرت الهی بشناسند. نام این نماز، «نماز آیات» است چرا که برای بروز حوادثی برگزار می‌شود که از آیات و نشانه‌های الهی در جهان است. در واقع نماز آیات، برای توجه دادن به منشأ اصلی آفرینش و دگرگونیهای طبیعت، یعنی خدای تواناست و درسی از توحید به مردم می‌آموزد.
ه ـ نماز جماعت
نماز جماعت از جمله احکامی است که در دین اسلام مورد تأکید و سفارش فراوان قرار گرفته است. قرآن کریم در آیات متعددی سفارش به اقامه نماز جماعت به خصوص در مسجد، کرده است: «وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعین»، «وَ اسْجُدی وَ ارْکَعی مَعَ الرَّاکِعین» یا «وَ أَقیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِد».
مفسران در تفسیر این آیات، نظرات گوناگونی ذکر کرده‌اند، از جمله آنکه این آیات به اقامه نماز جماعت، به خصوص در مسجد، اشاره دارد. در متون روایی نیز تأکید فراوانی بر اقامه نماز جماعت در مسجد شده است. از اولین کارهای تبلیغی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پس از ظهور اسلام اقامه نماز جماعت در مسجد الحرام بود. امام صادق (علیه السلام) در مورد اولین نماز جماعت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرمایدند: حضرت رسول (ص) به همراه امام علی (علیه السلام) مشغول اقامه نماز جماعت بودند، در این هنگام ابوطالب همراه فرزندش جعفر از آنجا عبور می‌کردند، ابوطالب به جعفر فرمود: در کنار پسر عمویت نماز بخوان. پیامبر (ص) متوجه شدند که آن دو مسلمان شده‌اند و ابو طالب از این قضیه خوشحال شد» ۱ اقامه نماز جماعت توسط پیامبر (ص) و اصحابش در مسجد الحرام نوعی اعلان ظهور و نزول دین مبین اسلام بود و همین کار باعث می‌شد که مردم مکه و یا مسافران به اسلام راغب گشته، مسلمان شوند ۲. امام رضا (علیه السلام) درباره فلسفه تشریع نماز جماعت، می‌فرماید: اگر از شما پرسیده شد: چرا نماز جماعت در دین اسلام قرار داده شده است، بگویید برای اینکه اخلاص و توحید و اسلام و عبادت خداوند، ظاهر و مشهود باشد. در این اظهار کردن، حجت و دلیل خداوند بر اهل شرق و غرب عالم مقام می‌شود، و موجب می‌گردد منافق و کسی که عبادات را خفیف می‌شمارد از دیگر مومنان شناسائی گردد و مومنان بتوانند بر اسلام یکدیگر شهادت دهند و موجب می‌شود که نمازگزاران در کارهای نیک و کسب تقوا، هم دیگر را یاری کنند و از ارتکاب بسیاری از گناهان روی گردان شوند. ۳
در روایات متعددی سفارش شده است که نمازهای یومیه به خصوص نماز مغرب و عشا و صبح را به جماعت در مسجد اقامه کنید و بر آن‌ها محافظت نمایید و نمی‌‌توان بدون عذر آن‌ها را ترک کرد. تأکید بیشتر برکسانی است که همسایه مسجد هستند و یا صدای اذان مسجد را می‌شنوند. نماز جماعت در مسجد جزء خصال هفت گانه‌ای است که خداوند آن‌ها را فقط به پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله) و امتش عطا کرده است. در کتاب شریف وسایل الشیعه، باب صلاۀ الجماعه روایات زیادی در این باره دیده می‌شود و سیره عملی حضرت رسول و ائمه اطهار علیهم السلام را بیان می‌کند از جمله اینکه با افرادی که از شرکت در نماز جماعت در مسجد کوتاهی و یا آن را ترک می‌کردند به سختی برخورد می‌شد و آن‌ها را سرزنش می‌کردند. یا اینکه مستحب است با کسی که در مسجد حاضر نمی‌شود، غذا نخورید، در کار‌ها با او مشورت نکنند و همسایه نشوند از او زن نگیرید و به او زن ندهند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. بحارالانوار جلد ۸۵، ص ۳
۲. فرازهایی از تاریخ پیامبراسلام
۳. وسایل الشیعه جلد ۵، ص ۳۷۰ از باب صلاه الجماعه
در روایتی پیامبر اکرم (ص) پیرمردی را که به عذر نابینا بودن، می‌خواست در نماز جماعت شرکت نکند، معذور ندانستند و فرمودند: ریسمانی را از خانه‌ات به مسجد وصل کن و با کمک آن، در نماز جماعت حاضر شو.
در متون روایی شیعه و سنی، آثار و فضایل متعددی برای نماز جماعت در مسجد و محافظت برآن بیان شده است. امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: هر کس به خاطر نماز جماعت به مسجد برود، خداوند به ازای هر قدم، به او هفتاد حسنه عطا می‌کند و درجاتش را به همان اندازه بالا می‌برد و اگر تا وقت مرگش بر این عمل محافظت نماید خداوند هفتاد هزار فرشته را وکیل می‌کند که او را تشیع جنازه کنند ودر موقع تنهایی قبر، مونس و همنشین او باشند و برایش استغفار کنند تا زمانیکه محشور می‌شود. ۱
فضایل دیگری که در روایات برای نماز جماعت ـ به طور کلی ـ بیان شده برخی از این فضایل عبارتند از: سریع و راحت گذشتن از پل صراط، نورانیت چهره، استجابت دعا و داشتن پاداشی برابر پاداش شهیدان و...
ز ـ حج
کنگره عظیم و سالیانه حج که فرا‌تر از شهر‌ها و کشور و در مقیاس بین الملل اسلامی برگزار می‌شود، نمایش بی‌نظیری از وحدت و قدرت مسلمانان در جهان است که عظمت و شکوه آن بر دوست و دشمن عیان است. حضور میلیونی پیروان حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) در سرزمین وحی شعاری پر فروغ و جاودانه است که استواری و صلابت دین مبین اسلام را نوید داده، پیروان آن را به توحید و دوری از شرک فرا می‌خواند.
هر یک از مناسک حج و همه مواقف مقدس آن به تنهایی شعاری دشمن شکن و وحدت آفرین است؛ مانند احرام بستن حاجیان در لباس سفید و متحد الشکل، طواف منظم آنان گرد خانه خدا، سعی و صفا و مروه، وقوف روزانه در عرفات، وقوف شبانه در مشعر، رمی جمره، قربانی، تراشیدن سر، بیتوته در منا و.... همه نشانی از بندگی خدا و شعاری از شعائر الهی است که خیر و برکت در آن نهفته است. خداوند سبحان در سوره مبارکه حج آیه ۳۶ می‌فرماید «وَ الْبُدْنَ جَعَلْنا‌ها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فی‌ها خَیْر.......»
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. المسجد والجماعات به نقل از سنن ابن ماجه، جلد ۱، ص۲۵۸
ح ـ ادعیه
دعا، سخن گغتن انسان با پروردگار و وسیله ارتباط مخلوق با خالق به شمار می‌رود. بزرگان از عرفا از دعا به عنوان التزام عملی به توحید نام برده‌اند؛ لذا انبیای عظام و اهل بیت علیهم السلام، به این امر اهمیت فراوانی می‌دادند. در متون دینی در مورد شأن و منزلت دعا به اندازه‌ای تعابیر نغز، دلنشین و تکان دهنده وجود دارد که انسان را مورد حقیقت دعا به تفکر و تأمل وا می‌دارد.
خداوند در قرآن می‌فرماید «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ «و نیز در آیه دیگر می‌فرماید:» وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعان» در روایاتی که از معصومین نقل شده تعابیر و توصیفات زیادی در مورد دعا مطرح است از جمله اینکه دعا سلاح مومن، مفاتیح النجاح، بر‌ترین عبادت‌ها، سپر مومن، سلاح انبیا، نافذ‌تر از نیزه عمود دین، کلید‌های فلاح، مفتاح هر رحمت، مایه شفا، برگرداننده قضا، دفع کننده بلا، پسندیده‌ترین اعمال، مغز عبادت، گشاینده درهای آسمان، علم مخزون، نگاهبان انسان از حمله شیطان ۱
از توصیف‌های روایات در مورد دعا معلوم می‌شود دعا در فرهنگ اسلامی شأن و منزلت ویژه ایی دارد که مسلمانان برای رشد و تعالی روحی خود می‌بایست در زندگی روزمره جایگاه خاصی برای آن در نظر گیرند.
امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: بی‌گمان خداوند متعال دوست ندارد که مردم روی نیاز به یکدیگر بردارند و دوست دارد از او طلب نیاز کنند. خداوند متعال دوست دارد آنچه را نزد اوست بطلبند و از سر نیاز او را بپرستند.
دعاهایی مثل کمیل، ندبه، توسل، جوشن کبیر، و همه ادعیه‌ای که به طریقی از ائمه علیهم السلام به ما رسیده هر یک نقش سازنده‌ای در تعالی روح انسان‌ها دارند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. اصول کافی جلد۲
۲ ـ اماکن
در فرهنگ ناب اسلام، نقاطی از زمین دارای قداست خاصی است و به مسلمانان سفارش شده آن‌ها را گرامی بدارند حتی اهمیت این اماکن مقدس آن‌ها را به شکل شعارهایی استراتژیک مطرح کرده، جنبه محوریت بخشیده است، کعبه و مسجد الحرام، مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله)، مسجد کوفه، بیت المقدس، مسجد جامع هر شهر تربت پاک معصومین علیهم السلام و هر مسجدی که در هر نقطه جهان ساخته شود، از چنین اهمیتی برخوردار است و هر مسلمانی وظیفه دارد که حرمت آن‌ها را پاس دارد و در حفظ و آبادانی آن‌ها بکوشد. در اینجا به اختصار پیرامون برخی از اماکن مقدس اسلامی که خود یکی از شعائر الهی است مطالبی بیان می‌کنیم:
الف ـ مسجد الحرام
شریف‌ترین مرکز اسلامی طی قرون متمادی، مسجد الحرام و خانه کعبه است که قبله مسلمانان است که همه به سوی آن نماز می‌خوانند، به آن عشق می‌ورزند، حتی به سوی آن می‌خوابند و می‌میرند. استواری کعبه نشانه حیات اسلام و مسلمانان است حضرت امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید «لَا یَزَالُ الدِّینُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْکَعْبَة تا زمانیکه کعبه پا بر جاست، دین استوار است» ۱
از این رو بر هر مسلمانی واجب است که با داشتن توانایی به سوی این مرکز مقدس بشتابد و با آداب د احترام خاصی به نیت بندگی خدا به گردش طواف کند در مسجدالحرام نماز بگذارد، با دست کشیدن بر حجرالاسود به خدا اعلام وفاداری کند و... و در ضمن بداند که: طبق آیه قرآن صفا و مروه از شعایر الهی است. ۲
و شهر مکه و حومه آن ـ که مسجدالحرام را بسان نگینی گرانقدر در خود جای داده است ـ زادگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله)، علی و زهرا علیهما السلام و مهبط بسیاری از آیات قرآن و حرم امن الهی است و نیز بداند که یک رکعت نماز در مسجد الحرام بیش از صد هزار رکعت در جای دیگر ارزش دارد. ۳
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. وسایل الشیعه، جلد ۸، ص ۱۴
۲. سوره مبارکه بقره آیه ۱۸۵
۳. وسایل الشیعه، جلد ۳، ص ۵۳۷
مقام ابراهیم، حجر اسماعیل، چاه زمزم، حطیم و.... در مسجد الحرام قرار دارد.
مشعر الحرام، سرزمین عرفات، منا در آنجا قرار دارند که خود از شعائر الهی محسوب می‌شوند
ب ـ مسجد النبی
نخستین اقدام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از هجرت به مدینه، احداث مسجدی بود که به نام نامی آن حضرت مشهور شد و عنوان (مسجد النبی) به خود گرفت که پس از مسجدالحرام حائز بیشترین اهمیت است، طرح و نقشه این مسجد از فکر پاک پیامبر (صلی الله علیه و آله) تراوش کرده و معماری نخستین آن نیز با دست مبارک آن فرزانه یگانه به فرجام رسیده است، البته حرم مطهر آن پیامبر عظیم الشأن (صلی الله علیه و آله) پس از رحلتش به مسجد ضمیمه شد و بر اهمیت آن مسجد افزود، رسول خدا فرمود: یک نماز در مسجد من، مانند هزار نماز در دیگر مساجد به جز مسجد الحرام است. ۱
ج ـ مسجد کوفه
مسجد کوفه که در شهری به همین نام در کشور عراق واقع شده نیز از شعائر مهم اسلامی است.
امیرالمومنین (علیه السلام» فرموده است: «کوچ نمی‌شود، مگر به سوی سه مسجد، مسجد الحرام، مسجد پیامبر و مسجد کوفه» ۲ امام صادق (علیه السلام) نیز فرموده است: «مسجد کوفه مسجد خوبی است هزار پیامبر و هزار وصی پیامبر در آن نماز خوانده است.» ۳
د ـ مسجد الاقصی
مسجدالاقصی نیز در میان شعائر اسلامی از اهمیت ویژه ایی برخوردار است به طوری که خداوند در شب معراج پیامبر (صلی الله علیه و آله) را از مسجد الحرام به مسجد الاقصی و از آنجا به آسمان‌ها برد. که به این مطلب آیه اول سوره اسرا صراحتا اشاره شده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. وسایل الشیعه، جلد ۳، صفحه ۵۳۷
۲. وسایل الشیعه، جلد ۳، صفحه ۵۲۵
۳. همان
همچنین این مکان مقدس در نیمه اول رسالت، قبله‌گاه مسلمانان بود و پس از هجرت جای خود را به کعبه سپرد این مسجد با عظمت، پس از تشکیل حکومت غاصب اسرائیل در فلسطین اشغالی، همواره نقطه امید مظلومان فلسطین زبانزد مسلمانان جهان بوده است که امیدواریم در آینده نزدیک از چنگال صهیونیستی نجات یابد.
ه ـ عتبات مقدسه
تربت پاک ذریه پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز در میان امت اسلامی به ویژه شیعه از احترام فراوانی برخوردار است و عاشقان اهل بیت، پروانه وار برگرد آن‌ها چرخیده‌اند و در طول بیش از هزار سال همواره از آن حرم‌های نورانی امید و نیرو گرفته‌اند.
«زیارت» در فرهنگ شیعه، شعاری تحرک زا، امید آفرین و حماسی است که زائر را به «صاحب مزار» پیوند داده و او را بر ضد دشمنان اسلام می‌شوراند، از این رو ستمگران، با تمام توان به مقابله با شعار زیارت برخواسته و گاهی این مزارهای شریف را مورد هتک حرمت قرار داده‌اند تا از شور آفرینی این شعار بکاهند.
و ـ همه مساجد
مسجد در هر شهر و محله‌ای خانه مقدس الهی به شعایر الهی به شمار می‌آیند، احترام مساجد ضروری است باید آباد نگاه داشته شوند، هم با تعمیر و نگهداری و بازسازی و هم با حضور پر شکوه مردم، نیز باید از آلوده شدن مسجد جلوگیری شود و اگر به نجاست آلوده شد، فورا اقدام به تطهیر آن گردد. خوابیدن در مسجد و ورود به مسجد بدون وضو کراهت دارد هنگام ورود مستحب است پای راست را مقدم بدارد و هنگام خروج پای چپ را. در آغاز ورود به مسجد سلام به مسجد اقامه نماز تحیت است. آن قطعه زمینی که وقف مسجد شود دیگر از مسجد بودن خارج نمی‌شود، اموال مسجد را باید حفظ و نگهداری کرد، اشیا متعلق به مسجد را نباید در غیر مسجد مورد استفاده قرار داد، نظافت مسجد و تمییز نگه داشتن آن ضروری است، سخن گفتن از کارهای دنیایی در مسجد کراهت دارد این‌ها همه برای تعظیم و احترام مسجد است. ۱
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. احکام مسجد
۳ ـ ایام الله
در تاریخ هر ملتی، روز‌های سرنوشت ساز مثبت یا منفی وجود دارد که از خاطره آن‌ها نقطه عطف گذشته آن ملت است در قرآن، واژه «ایام الله» دارای چنین مفهومی است. خداوند به حضرت موسی (علیه السلام) فرمان می‌دهد «وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّه» ۱
ایام الله برای بنی اسرائیل، روز‌های تلخ گرفتاری در چنگال فرعونیان بود که خدا آنان را نجات بخشد در اسلام روزهایی چون
اعیاد بزرگ ـ فطر، قربان، غدیر، مبعث، هجرت پیامبر، روز تولد ائمه معصومین علیهم السلام، روز عاشورا، روز رحلت
پیامبر (صلی الله علیه و آله) ایام الله هستند، چنانکه در انقلاب اسلامی هم پانزده خرداد، هفده شهریور، بیست و دوم بهمن، دوازده فروردین، هفت تیر، هشت شهریور، سیزده آبان، چهرده خرداد، نهم دی و...... از جمله ایا الله هستند که بزرگداشت آنان سبب تحکیم و انسجام ملت و شور و تحرک آنان در راستای آرمان خواهی اسلام می‌گردد. از این رو معمار انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی (ره) بر تعظیم آن‌ها چنین تأکید می‌کنند:
«انقلاب کردیم که شعائر اسلام را زنده کنیم، نه انقلاب کردیم که شعائر اسلام را بمیرانیم، زنده نگه داشتن عاشورا یک مسأله بسار مهم سیاسی ـ عبادی است..... یک مسأله‌ای است که در پیشبرد انقلاب اثر بسزا دارد» ۲
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. سوره مبارکه ابراهیم آیه ۵
۲. امام خمینی (ره) صحیفه نور جلد ۱۳، صفحه ۱۵۳
مسجد
مسجد واژه ایی است عربی که به فتح میم و کسر جیم خوانده می‌شود و اسم مکان است. لغت‌شناسان عرب به مکان سجده به صورت خاص و به محل عبادت به صورت عام مسجد می‌گویند.
۱. زجاج از لغت‌شناسان بنام عرب می‌گوید: «کل موضع تعبد فیه فهو مسجد» ۱
۲. ابن منظور در لسان العرب از ابن اعرابی نقل می‌کند که وی معتقد است مسجد به این معناست:
«المسجد فتح الجیم، محراب البیوت و مصلی الجماعات» ۲
۳. راغب اصفهانی لغت‌شناس بزرگ قرآنی در کتاب الفاظ القران می‌گوید: «المسجد موضع الصلاه اعتبارا به السجود» ۳
در نتیجه به دلیل اهمیت سجده در عبادت به ویژه سجده نماز، مکان عبادت «نماز» در اسلام مسجد نامیده شده است. در روایتی از قول بحارالانوار آمده است که سجده عالیترین شیوه عبادت انسان در برابر خداوند متعال تلقی شده. در قرآن کریم ۲۸بار واژه «مسجد» به کار رفته است که ۲۲ بار به صورت مفرد و ۶ بار به صورت جمع «مساجد» البته از این تعداد ۱۵ مورد در باره «مسجد الحرام» است و یک بار درباره «مسجدالاقصی» و یک بار درباره «مسجد ضرار». ۴
در قلمرو مفاهیم قرآنی، مسجد اصطلاحی قرآنی است و به مکانی گفته می‌شود که خداوند در آن پرستش شود، خواه مسجد دوره اسلامی باشد و خواه معبد قبل از اسلام. برای نمونه به آیه زیر توجه کنید که درباره معبد یهودیان است و قرآن اصطلاح مسجد را به کار برده است: «و لیدخلوا المسجد کما دخلوه اول مره» ۵
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. تعبد: هر مکانی که در آن عبادت شود. تاج العروس، زبیدی، جلد ۲، ص ۳۷۱
۲. مسجد به فتح جیم: محراب خانه‌ها و مکان نماز جماعت است. لسان العرب، ابن منظور، جلد ۳، ص ۲۰۴
۳. المسجد موضع الصلاه: مسجد مکان نماز است به اعتبار سجده آن. مفردات الفاظ القران، راغب اصفهانی، ص ۲۷۱
۴. معجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، محمد فواد عبدالباقی
۵. سوره مبارکه اسراء آیه ۷
از آیات متعدد قرآن به روشنی استفاده می‌شود مسجد در جامعه دینی اهمیت وارزش ویژه و بی‌نظیری دارد؛ به طوری که هیچ کانون و مرکزی در هر مکان و زمان نمی‌تواند همتا یا جایگزین آن باشد.
اعتبار و اهمیتی که اسلام به مسجد داده است به هیچ نهادی نداده و مسجد را خانه‌ای برای خدای لامکان معرفی کرده خانه‌ای از آن خدا که برای مردم است و لذا می‌بینیم پس از هجرت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به مدینه اولین بنیادی که نهاده شد مسجد بود و رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) نخست در قبا و سپس در مدینه مسجدی را پایه گذاری کرد که کانونی برای انجام عبادات و مرکزی برای تجمع مسلمانان و پایگاهی برای تصمیم گیری‌های مهم باشد.
داستان شورانگیز ساختن اولین مسجد در مدینه و اشتیاق مسلمانان برای انجام کار و اینکه شخص پیامبر در ساختن مسجد فعالیت می‌کردند در کتب تاریخی به طور مبسوط آمده است.
اهمیت ساختن مسجد و رفت و آمد و حضور در آن آنچنان زیاد است که در قرآن و حدیث تأکید‌های فراوانی بر آن شده است. پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «در دنیا مه‌مان باشید و مساجد را خانه خود قرار دهید» ۱
و نیز در مستدرک الوسایل حدیثی از پیامبر عظیم الشأن (صلی الله علیه و آله) آمده که می‌فرماید: هیچ روزی نیست مگر اینکه ملکی در قبرستان‌ها ندا می‌دهد: به چه کسانی غبطه می‌خورید: پس می‌گویند: به اهل مساجد که نماز می‌گزارند و روزه می‌گیرند و ما نمی‌توانیم. ۲
کارکردهای مساجد
۱ «. مسجد پایگاه عبادت و یاد خدا:
مسجد محل ذکر و معنویت و آرامش است «الا بذکر الله تطمئن القلوب» ۳
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. بحارالانوار، جلد ۸۱، ص ۱۶
۲. مستدرک الوسائل، جلد ۳، ص ۳۶۲
۳. سوره مبارکه رعد، آیه ۲۸
وقتی انسان وارد مسجد می‌شود آرام می‌گیرد، چون محل ذکر خداست، محل عبادت و ارتباط با حضرت ربوبی است.
۲. مسجد پایگاه جهاد فکری، تعلیم و تربیت و فراگیری معارف اسلامی:
مسجد مرکز گسترش علم است، مرکز بیان تعالیم عالیه اسلام است.
پیامبر گرامی اسلام وارد مسجد شدند، جمعی به نماز، جمعی مشغول تعلیم وتربیت بودند حضرت فرمودند: هردو در مسیر خیر هستند و من برای این کار مبعوث شدم و رفتند در جمع کسانی که مشغول تعلیم وتعلم بودند نشستند.
۳. مسجد پایگاه وحدت مسلمانان:
مسجد مرکز نمایش یکپارچگی و وحدت در مقابل مستکبرین، منافقین و دشمنان دین است، وقتی صفوف جماعت شکل
می‌گیرد این جماعت در دل دشمنان تأثیر عجیبی می‌گذارد، همانطور که دوستان را شدیدا امیدوار می‌کند.
۴. مسجد پایگاه جهاد
مسجد محل تجمع وگردهمائی رزمندگان وتجهیز وتعلیم وتربیت آن‌ها برای مبارزه با دشمنان و دفاع از حریم اسلام است، پیامبر (صلی الله علیه و آله) این کار را در مسجد انجام می‌دادند. اینکه امروز در مساجد پایگاه بسیج شکل می‌گیرد یادگار حضرت امام (ره) و مورد تأیید مقام معظم رهبری است.
۵. مسجد پایگاه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی
۶. مسجد پایگاه رفع نزاع و اختلافات
۷. مساجد پایگاه اطلاع رسانی:
مسجد بهترین رسانه مردمی است. حضرت امام خمینی (ره) از طریق مساجد انقلاب را به وجود آورد، یعنی اطلاع رسانی انقلاب، در مساجد صورت می‌گرفت. تمام بیانیه‌ها و نوارهای حضرت امام و تمام سخنان علاقه مندان انقلاب در مسجد و از مسجد به مردم منتقل می‌شد. هسته مرکزی تمام راهپیمائی‌هایی که به نفع نظام و انقلاب برپاشده بدون استثنا در مسجد بوده است. امروزه هم مساجد همین نقش را ایفا می‌کنند. ۱
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. درسنامه آموزشی أئمه جماعات، مرکز رسیدگی به امور مساجد
جایگاه مسجد در احیای شعائر الهی
به منظور تجسم عینی اسلام در جامعه لازم است شعائر اسلامی به همان کیفیتی که از طرف شارع مقدس رسیده حفظ شود و برای ایا و تعظیم هر یک از آن‌ها حکومت اسلامی و ملت اسلامی وظیفه‌ای بر عهده دارند.
اما وظیفه حکومت اسلامی:
مبنای سیاست و رهبری کشورهای اسلامی باید بر احیا، اعمال و ترویج شعائر اسلامی استوار باشد زیرا حیات و عظمت جامعه اسلامی به آن بستگی دارد.
از سوی دیگر، مبارزه با مظاهر شرک و بت پرستی نیز وظیفه حکومت اسلامی محسوب می‌شود چنانکه رهبر بزرگ اسلام به تخریب بت خانه‌ها و شکستن بت‌ها اقدام کرد به همین جهت اهل ذمه یعنی کفاری که در پناه اسلام و در کشور اسلامی به عنوان ذمی و معاهد زندگی می‌کنند حق تظاهر به روزه خواری در ماه مبارک رمضان، استعمال مشروبات الکلی و گوشت خوک و یا به صدا درآوردن ناقوس کلیسا‌ها بدون اجازه حکومت اسلامی ندارند زیرا همه این‌ها با شعائر اسلامی منافات دارد.
بنابراین جهت گیری حکومت اسلامی باید در راستای احیا و ایجاد مساجد باشد و مسجد‌ها را رونق بخشید و نیز موظف به پخش اذان از رادیو و تلوزیون و مساجد می‌باشد همچنین ترتیب و تنظیم برنامه حج و احیای آن به صورت یک نیروی عظیم الهی در برابر کفر و استکبار از وظایف حکومت اسلامی است و باید در سیاست داخلی خود جایگاه ویژه‌ای برایش در نظر گیرد حکومت اسلامی باید جامعه را از تظاهر به روزه خواری، پاک نموده و در معابر عمومی و دید مردم از آن جلوگیری کند.
اما وظیفه ملت اسلامی:
ترویج و آمیختن زندگی مسلمانان با شعائر اسلامی و الهی در درجه اول، وظیفه حکومت اسلامی و علمای دین است و در درجه دوم وظیفه فرد فرد امت اسلامی است که شعارهای الهی را حفظ نموده، آن‌ها را با زندگی فردی و اجتماعی خود بیامیزند به عبارتی می‌توان گفت ایجاد زمینه رواج و احیای شعائر اسلامی وظیفه دولت است.
مسئولین کشور باید زمینه را مساعد کنند تا این شعار‌ها در جامعه اعمال و احیا شود و در مقابل امت اسلام نیز باید در زنده نگه داشتن آن‌ها بکوشند. این امر به اندازه‌ای مهم است که در فقه اسلام آمده است که: بر مسلمانان حرام است در جایی که قادر به اظهار و اعلان شعائر اسلام نیستند سکونت و اقامت کنند و در صورت تمکن، هجرت از چنین مکانی واجب است. ۱
با توجه به تمام توضیحاتی که داده شد باید دید نقش مسجد در احیای شعائر الهی چیست؟
همان طور که گفتیم شعائر علامت‌ها و نشانه‌های مسلمانی هستند که مسلمانان و امت اسلامی باید این نشانه‌ها را داشته باشند تا شعایر محقق شود امت اسلامی هم زمانی می‌توانند سبب تحقق شعایر باشند که آموزه‌های دین و شعایر را آموخته باشند و تعلیم و یادگیری صحیح شعایر تنها در مساجد محقق می‌شود همان طور که در توضیحات پیرامون مسجد و کارکردهای آن عرض شد می‌توان نتیجه گرفت که اساسی‌ترین نقش مسجد احیای شعایر الهی است.
با جایگاه و کارکردهایی که برای مسجد وجود دارد و نقشی که می‌تواند ایفا کنداگر در همه زمینه‌ها به روز باشد و مطابق حرکت جامعه و بلکه یک قدم جلو‌تر حرکت کند.
مساجد به دلیل اینکه هم با حکومت اسلامی و هم ملت اسلامی در ارتباط هستند امروزه در کشور ما به دلیل اینکه مساجد زیر نظر مرکز رسیدگی به امور مساجد اداره می‌شوند می‌توان گفت که از اینطریق با حکومت اسلامی مرتبط هستندو نمازگزاران در مسجد هم که خود عضوی از امت اسلامی هستند می‌توانند به کمک امام جماعت و اعضای هیأت امنا دست به دست هم داده تا شعائر اسلامی و الهی به همان کیفیتی که از طرف شارع مقدس رسیده حفظ کنند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. شرح لمعه، جلد ۱، ص ۲۵۶
نتیجه
آیات قرآن کریم، مساجد را پایگاه و کانون توحید شمرده است که در آن‌ها فقط خداوند پرستش می‌شود و مرکز مبارزه با بت پرستی و شرک و هر گونه کفر و نفاق است؛ مکانی که باید در آن فقط خداوند متعال مورد توجه قرار بگیرد. مساجد خانه‌های خدا در روی زمین هستند که به فرمان خدای متعال بنیاد نهاده شده‌اند و همانطور که ستارگان برای اهل زمین می‌درخشند مساجد هم برای اهل آسمان درخشان و نورانی هستند.
مسجد یکی از شعائر و علائم مسلمانان است حفظ شعائر اسلامی بر عهده حکومت و امت اسلامی است و مسجد از آنجا که با حکومت اسلامی و نیز امت اسلامی ارتباط تنگاتنگ دارند، می‌توانند نقش موثری در احیای شعائر الهی ایفا کنند.
فهرست منابع
قرآن کریم
۱. ابن منظور، جمال الدین محمد، لسان العرب، قم: نشر ادب الحوزه، بی‌تا.
۲. الهامی نیا، علی اصغر، اخلاق عبادی، تهران: افق فردا، بی‌تا.
۳. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، ج ۳، ۵، ۸، قم: موسسه ال البیت، ۱۴۰۹ ق.
۴. موسوی خمینی، روح الله، صحیفه نور، ج ۳، بی‌جا: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب، بی‌تا.
۵. دفتر مطالعات و تحقیقات مرکز رسیدگی به امور مساجد، صد وچهل سوال پیرامون مساجد، تهران: انتشارات ثقلین، بی‌تا.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، درسنامه آموزشی ائمه جماعات، تهران: انتشارات ثقلین، بی‌تا.
۶. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، مفردات الفاظ القران، قم: دارالکتاب العلمیه، بی‌تا.
۷. رستگار، مرتضی، مسجد در روایات و اخبار، تهران: انتشارات ثقلین، بی‌تا.
۸. زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جوارح القاموس، لبنان: منشورات دارمکتبه الحیوه، بی‌تا.
۹. سبحانی، جعفر، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی‌تا.
۱۰. شهید ثانی (العاملی)، زین الدین، شرح لمعه، قم: انتشارات داوری، بی‌تا.
۱۱. عبدالباقی، محمد فواد، معجم المفهرس لالفاظ القران الکریم، بیروت، موسسه الاعلمی، بی‌تا.
۱۲. کلینی، محمد بن یعقوب الکافی، ج ۲، تهران: دارالکتب اسلامیه، بی‌تا.
۱۳. گروه پژوهش‌های کاربردی مرکز رسیدگی به امر مساجد، احکام مسجد، تهران: انتشارات ثقلین، بی‌تا.
۱۴. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۱۶. ۸۵، ۸۶، ۸۸، ۸۹، بیروت: موسسه الوفا، ۱۴۰۴ ق.
۱۵. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، ج، قم: موسسه ال البیت ۱۴۰۸ ق.