اشاره: شاید برخی گمان کنند که عید غدیر تنها اختصاص به شیعیان دارد و در کلمات پیامبر اکرم، صلی الله علیه وآله، اشاره ای به لزوم بزرگداشت آن نشده است. اما باید گفت که عید غدیر نیز چون عید فطر و قربان از اعیاد اسلامی، بلکه از بزرگترین اعیاد است، و نخستین کسی هم که این روز را به عنوان عید اسلامی معرفی کرد، خود پیامبر اسلام، صلی الله علیه وآله، بود. آنچه در پی خواهد آمد تحقیقی است در زمینه سابقه تاریخی عید غدیر که امیدواریم مورد استفاده خوانندگان عزیز واقع شود.

پیامبر اکرم پس از آنکه علی بن ابیطالب را در روز غدیر به جانشینی خود تعیین کرد، در همان روز این عید را اعلام نمود و مراسم آن را بپا داشت، و در خیمه اش نشست و با کمال خوشحالی و سرور از تبریک گویندگان استقبال کرد و به آنها می فرمود:

به من تبریک بگویید... به من تبریک بگویید، زیرا خداوند مرا به نبوت و اهل بیتم را به امامت اختصاص داده است. ⁽¹⁾

ما در تاریخ پیامبر، شادیهای او روزی را نمی یابیم که پیامبر گفته باشد: به من تبریک بگویید، حتی روز ازدواجش و روز هجرتش از مکه به مدینه و رهایی از چنگال مشرکان، و روز فتح مکه و پیروزی مسلمانان نفرمود به من تبریک بگویید، ولی روز غدیر مکرر می فرمود: به من تبریک بگویید، چرا؟ به خاطر آنکه پیامبر عظمت این روز را بخوبی درک می کرد و از شرافت این خاطره و برتری داشتن این عید بر سایر اعیاد آگاه بود.

بر همین اساس پیامبر فرمود:

روز عید غدیر خم بهترین اعیاد امت من است، و آن روزی است که خداوند تعالی به من فرمان داده با منصوب کردن علی بن ابیطالب به عنوان رهبری که امتم پس از من به وسیله او هدایت یابند; آن روز را یاد کنیم. آن روزی است که خدا دین را در آن روز کامل و نعمت را تمام گردانید و اسلام را به عنوان یک دین برای مردم پسندید. ⁽²⁾

پیامبر در این حدیث، اولا: روز غدیر را یک عید اسلامی جاوید در ردیف سایر اعیاد اسلامی اعلام کرده; ثانیا: عید غدیر را مطلقا برتر از اعیاد اسلامی شمرده است.

پس از رحلت پیامبر، خود امیرالمؤمنین نیز روز غدیر را به عنوان یک عید اسلامی تلقی کرد ⁽³⁾ و در سالی که روز غدیر با جمعه مصادف بود خطبه ای ایراد نمود و در ضمن آن فرمود:

خداوند بزرگ در این روز بزرگ در این روز برای شما گروه مؤمنان دو عید بزرگ که قوام هریک به دیگری است جمع کرده تا احسانش را نزد شما کامل گرداند و شما را بر راه هدایت آگاه و مطلع کند... از این رو جمعه را مرکز تجمع برای پاکسازی گذشته ها قرار داده است... بنابراین هیچ توحیدی را جز بر اساس اعتراف به رسالت پیامبر نمی پذیرد، و هیچ آیینی را جز توام با ولایت کسی که به ولایت او فرمان داده قبول نمی کند، و اسباب اطاعت او جز با تمسک به ریسمان او و ریسمان اهل ولایت او منظم نمی گردد، لذا در روز غدیر آنچه را که بیانگر اراده اش در مورد برگزیدگانش بود بر پیامبرش نازل فرمود، و او را به تبلیغ آن و ترک همنشینی با منحرفان و منافقان و بی اعتنایی به آنان مامور ساخت و ضامن نگهداری او از شر آنان شد.

آنگاه حضرت امیر، علیه السلام، مردم را به اجرای مراسم عید دعوت نمود و فرمود:

خدا شما را رحمت کند، پس از پایان یافتن اجتماعتان، به سوی توسعه بر زن و فرزند، و نیکی با برادران و شکر نعمتهای الهی بازگردید، و همه با هم مجتمع باشید تا خدا یگانگی شما را حفظ کند و با یکدیگر نیکی کنید تا خدا الفت و دوستی و صداقت شما را نگهدارد، و به یکدیگر هدیه دهید ⁽⁴⁾ همانگونه که خدا پاداش شما را در این روز، چند برابر اعیاد گذشته یا اعیاد آینده - جز در موارد مثل آن - قرار داده است. نیکی در این روز (یعنی: روز عید غدیر) ثروت را زیاد و عمر را افزون می کند، و مهربانی به یکدیگر باعث رحمت و عطوفت خداوند است. با سعی و کوشش خویش و در حد توانایی خود، از آنچه خدا به شما بخشیده، برای برادران و زن و فرزندانتان آماده کنید و شادی را در میان خود آشکار سازید و با گشاده رویی با یکدیگر برخورد کنید. ⁽⁵⁾

بعد از علی، علیه السلام، امام حسن و امام حسین، علیهماالسلام، نیز روز غدیر را زنده نگاه می داشتند و هر سال، آن روز را به عنوان عید تلقی می کردند و با کمال مسرت و شادی، برای قبول تهنیت و تبریک شاد باش جلوس می نمودند، و به وسیله نماز و روزه و دعا به خدا تقرب می جستند، و در نیکویی و احسان و اطعام تاکید می نمودند، تا تشکر نعمت خدا را در چنین روزی که امیرالمؤمنین، علیه السلام، به خلافت و امامت منصوب شده به جای آورده باشند. آنها در این روز صله رحم می کردند، و خانواده خویش را در وسعت ارزاق قرار می دادند و به ملاقات برادران می رفتند و شیعیان خود را نیز به تمام این کارها دعوت می نمودند. ⁽⁶⁾

اکنون به روایات زیر توجه کنید:

1. ابوالحسن لیثی می گوید:

امام جعفر صادق، علیه السلام، به بعضی از دوستان و شیعیانش که در حضور او بودند فرمود:

آیا می دانید روزی که خدا اسلام را در آن روز برای ما و شیعیانمان عید غدیر قرار داده چه روزی است؟

عرض کردند: خدا و رسول و فرزند پیامبر داناترند، آیا روز عید فطر است؟

امام فرمود: نه!

گفتند: آیا روز عید قربان است؟ امام فرمود:

نه! البته این دو روز، بزرگ و با شرافت هستند اما روز منار دین بزرگتر است، و آن روز هیجدهم ذی الحجه است که پیامبر خدا، صلی الله علیه وآله، هنگامی که از حجة الوداع بازگشت و به غدیر خم رسید...».

2. فرات بن احنف می گوید:

از امام جعفر صادق، علیه السلام، پرسیدم: فدایت شوم، آیا مسلمانان عیدی بالاتر از عید فطر و عید قربان و روز جمعه و روز عرفه دارند؟

امام فرمود: آری! بالاترین و بزرگترین و شریف ترین اعیاد روزی است که خدا دین را در آن روز کامل گردانید، و این آیه را بر پیامبرش محمد، صلی الله علیه وآله، نازل فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا.

سؤال کردم: آن چه روزی است؟

فرمود: انبیای بنی اسراییل وقتی وصیت و امامت را به نفر بعد از خودشان واگذار می کردند، آن روز را عید قرار می دادند، و این روز هم روزی است که پیامبر، صلی الله علیه، علی، علیه السلام، را رهبر مردم قرار داد، و در آن روز چیزهایی نازل شد، و دین کمال یافت و نعمت بر مؤمنان تمام گردید.

عرض کردم: در این روز چه کاری شایسته است انجام دهیم؟

امام، علیه السلام، فرمود: این روز، روز عبادت و نماز و روز شکر و سپاس خدا، و مسرت به خاطر ولایت ما بر شما از جانب خداست، من دوست دارم این روز را روزه بگیرید. ⁽⁷⁾

3. عبدالرحمن بن سالم از پدرش نقل می کند که گفت:

از امام صادق، علیه السلام، پرسیدم: آیا مسلمانان غیر از روز جمعه و عید قربان و عید فطر، عید دیگری دارند؟

فرمود: آری عیدی بزرگتر!

گفتم: فدایت شوم، کدام عید است؟

فرمود: روزی که پیامبر خدا امیرالمؤمنین را به خلافت نصب کرد و فرمود: هر کس که من مولای او هستم علی مولای او است.

پرسیدم: آن روز چه روزی است؟

فرمود: به روز چه کار داری؟ ⁽⁸⁾ سال همیشه در گردش است ولی آن روز، روز هجدهم ذی الحجه است.

عرض کردم: چه کاری سزاوار است در آن روز انجام دهیم؟

فرمود: خدا را یاد کنید و به روزه و عبادت بپردازید و محمد و آل محمد، صلی الله علیه وآله، را یاد نمایید، زیرا پیامبر خدا به امیرالمؤمنین، علیه السلام، وصیت کرد که مسلمانان این روز را عید بگیرند و انبیا چنین می کردند; به اوصیا خود همین سفارش را می نمودند و آن روز را عید می گرفتند. ⁽⁹⁾

بر اساس همین روایات است که می بیند شیعیان از زمان ائمه اطهار تا کنون در تمام کشورها هر سال روز غدیر را عید می گیرند، و به وسیله نماز، تلاوت قرآن و خواندن دعاهای ماثور به خدا تقرب می جویند، و خدا را بر کامل ساختن دین و تمام نمودن نعمت به وسیله امامت علی، علیه السلام، سپاسگزاری می کنند، و به ملاقات یکدیگر می روند، و با چهره ای گشاده با نیکی و احسان و مسرور ساختن خویشاوندان و همسایگان به خدا تقرب می یابند، و اگر یکی ازآنها برادر دینی خود را در این روز ملاقات کند، با او مصافحه می کند و می گوید:

الحمد لله الذی جعلنا من المتمسکین بولایة امیرالمؤمنین و الائمة الطاهرین ⁽¹⁰⁾

و هر سال دراین عید سعید، شیعیان به سوی مرقد پیشوای بزرگ، امیرالمؤمنین، علیه السلام، در نجف اشرف روانه می شوند، و جمعیتی که نزد قبر مقدس آن حضرت برای زیارت اجتماع می کنند از نیم میلیون کمتر نیست، که از هر ناحیه ای به آنجا وارد می شوند ⁽¹¹⁾ تا عمق محبت و دوستی،و استحکام اعتقاد به پیشوای راستینشان امیرالمؤمنین، علیه السلام، را نسبت به خویش تاکید کنند، و شرافت حضور نزد مقام مبارک وی را برای خود ثبت نمایند. آنها پراکنده نمی شوند تا ضریح مقدس را در بر گرفته و پیشوای خود را زیارت کنند، و بر او سلام داده، و چنانکه گویی آن حضرت در برابر آنها حاضر است به او تهنیت گویند ⁽¹²⁾ و زیارتی خوانند که از بعضی از ائمه اطهار وارد شده است که ضمن آن به موقعیتهای ارزنده و سوابق عظیم حضرت در اسلام و جهاد و تلاش وی در تاسیس ارکان دین، و خدمت به پیامبر در روز غدیر به عنوان خلیفه پیامبر، گواهی داده می شود. ⁽¹³⁾

آری! این است برنامه شیعیان در هر سال، و پیوسته گویندگانشان در هر زمان و مکانی حدیث غدیر را به طور مسند یا مرسل و بصورت اجمال یا تفصیل بیان می کنند.

بررسی در مساله غدیر، ما را به این نتیجه می رساند که تنها شیعیان، روز غدیر را به عنوان عید تلقی نکرده اند - هرچند شیعیان بیشتر از دیگران به آن اهمیت می دهند - لکن مسلمانان غیر شیعه نیز آن را عید می گرفته اند.

علامه امینی در کتاب الغدیر (ج 1، ص 267) می نویسد بیرونی - که یکی از اهل تسنن است - روز غدیر را از روزهایی دانسته که:

اهل اسلام آن را یکی از اعیاد شمرده اند ⁽¹⁴⁾

ابن طلحه شافعی در کتاب مطالب السئول (ص 53) هنگامیکه از عید غدیر سخن می گوید چنین تصریح می کند: امیرالمؤمنین روز غدیر خم را در ضمن اشعارش یاد کرده است و از آنجا که پیامبر اکرم، صلی الله علیه وآله، در روز غدیر این مقام بلند را از میان همه مردم به علی، علیه السلام، داد، این روز به صورت یک عید بزرگ در آمد.

آنگاه شافعی در صفحه 56 اضافه می کند که: لفظ «مولی » هر معنایی را در بر داشته باشد، از سوی پیامبر برای علی قرار داده شده، و این خود مقامی والا و منزلتی عظیم است که پیامبر آن را به علی، علیه السلام، اختصاص داده است بدین جهت این روز، روز عید و روز سرور دوستان او است.

علامه امینی می گوید: این بیان شافعی دلالت دارد بر اینکه تمامی مسلمین این روز را عید می گیرند چه مسلمانانی که حضرت علی را خلیفه بلافصل پیامبر می دانند و چه مسلمانی که او را خلیفه چهارم به شمار می آورند، و خلاصه باید گفت، امت اسلامی در شرق و غرب، همگی در این عید با یکدیگر توافق دارند مخصوصا با توجه به اینکه مصریان و اهل مغرب و عراق در قرون گذشته به این روز توجه داشته و آن را روز نماز و دعا و خطبه و سرودن اشعار می دانسته اند.

پی نوشتها:

1. ر. ک: ابو سعید نیشابوری، شرف المصطفی.

2. برای توضیح بیشتر ر. ک: الامینی، عبدالحسین، الغدیر، ج 1، ص 283.

3. روزی که قدرت به دست آن حضرت آمد.

4. و در حدیث شریف از حضرت رضا، علیه السلام، روایت شده است که فرمود: «یک درهم را در این روز به برادران مؤمن بدهی برابر است با هزار درهم که در اوقات دیگر بدهی » و در حدیث دیگر وارد شده است: «که برابر است با صد هزار درهم در غیر این روز.»

5. الامینی، عبدالحسین، همان، ج 3، ص 284;الطوسی، محمد بن الحسن، مصباح المجتهد، ص 524.

6. الموسوی العاملی، السید عبدالحسین شریف الدین، المراجعات، ص 197.

7. الامینی، عبدالحسین، همان، ج 1، ص 285.

8. گویا که راوی پرسید: در کدام روز از روزهای هفته است؟

9. الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 204; الامینی، عبدالحسین، همان، ج 1، ص 285.

10. نص مذکور، در حدیث شریف وارد شده است.

11. و در حدیث شریف از حضرت امام رضا، علیه السلام، روایت شده که فرمود: «هر کجا که باشی سعی کن که روز غدیر نزد قبر حضرت امیرالمؤمنین، علیه السلام، حاضر شوی.

12. روشن است که امام مرده و زنده ندارد، و همیشه زنده است و آیه: ولا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء ... و آیات ديگر بر این معنی دلالت دارند.

13. اگر فرصت تنگ نبود نمونه ای از جملات این زیارت را برای شما نقل می کردم تا از لابلای آن لذت ایمان و شیرینی ولایت و سعادت روح و حرارت شوق را بچشد. زیارت مزبور در کتب ادعیه و زیارات نقل شده است.

14. بیرونی، ابوریحان،الاثار الباقیة، ص 334.