در این مقاله نگاهی گذرا به مساله استحباب نماز غدیر در روایات و گفتار فقهای نامدار شیعه می افکنیم بدان امید که در آینده این مساله را، از دیدگاههای گوناگون، در کتابی مستقل مورد بحث و بررسی قرار دهیم و به شیفتگان ولایت امیر مؤمنان(ع) تقدیم کنیم. ان شاء الله.

گفتار فقها

فقهای شیعه در کتابهای فقهی غالبا به این مساله پرداخته و در مورد اسحباب آن فتوا داده اند. شروع بودن آن در حدی است که فقیه جاودانه صاحب جواهر متوفای 1266ه.ق می گوید: فلا خلاف احده فی هذه الصلاة بین قدماء الاصحاب و متاخریهم.

در این نماز اختلافی میان فقهای قدم و جدید شیعه ندیدم

1. شیخ مفید(ره) متوفای 413 ه در این باره می نویسد:

«فاذا ارتفع النهار من الیوم الثامن عشر من ذی الحجة فاغتسل فیه کغسلک للعیدین و الجمعة و البس اطهر ثیابک و امس شیئا من الطیب ان قدرت علیه، و ابرز تحت السماء، و ارتقب الشمس فاذا بقی لزوالها نصف ساعة او نحو ذلک فصل رکعتینی...» ⁽¹⁾

هنگامی که خورشید در روز هجدهم ذی حجه بالا آمد، مانند غسل عید قربان، عید فطر و روز جمعه غسل کن. بهترین لباسهایت را بپوش، اگر توانستی مقداری عطر استعمال کن، زیر آسمان قرار بگیر و مواظب خورشید باش; وقتی نیم ساعت به زوال آفتاب باقی ماند دو رکعت نماز بخوان.

2. ابوالصلاح حلبی(ره) متوفای 447 ه در این مساله می نویسد:

«و من وکید السنة الاقتداء برسول الله فی یوم الغدیر، و هو الثامن عشر من ذی الحجة الحرام بالخروج الی ظاهر المصر و عقد الصلاة قبل ان تزول الشمس بنصف ساعة لمن تتکامل له صفات امامة الجماعة برکعتین یقراء فی کل رکعة منهما الحمد و سورة الاخلاص عشرا و سورة القدر عشرا و آیة الکرسی عشرا...» ⁽²⁾

از سنتهای سفارش شده پیروی از رسول الله(ص) در روز غدیر، هجدهم ذی حجة، است. پیروی از پیامبر اکرم(ص) با خروج از شهر و برگزار کردن نماز غدیر در نیم ساعت قبل از زوال خورشید به وسیله کسی که دارای شرایط امامت جماعت است، تحقق می یابد. نماز غدیر دو رکعت است، در هر رکعت آن پس از حمد، ده بار سوره توحید و قدر و آیة الکرسی خوانده می شود.

3. شیخ طوسی(ره) متوفای 460 ه در این باره چنین نوشته است:

«و یستحب ان یصلی الانسان یوم الغدیر اذا بقی الی الزوال نصف ساعة بعد ان یغتسل رکعتین، یقراء فی کل واحدة منهما الحمد مرة و قل هو الله احد، عشر مرات، و آیة الکرسی عشر مرات، و انا انزلناه عشر مرات، فاذا سلم دعا بعدهما بالدعا المعروف.» ⁽³⁾

مستحب است انسان در روز غدیر، نیم ساعت به زوال خورشید مانده پس از غسل، دو رکعت نماز به جای آورد و در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه سوره توحید، قدر و آیة الکرسی را تلاوت کند و بعد از سلام دعای معروف را بخواند.

4. قاضی ابن براج طرابلسی(ره) متوفای 481 ه می نویسد:

«هذا العید هو الیوم الثامن عشر من ذی الحجة فمن اراد هذا الصلاة فالافضل له ان یغتسل فی هذا الیوم و یلبس اجمل ثیابه و یمس شیئا من الطیب و یبرز تحت السماء فاذا بقی من النهار الی زوال الشمس مقدار ساعة او نحو ذلک صلاها رکعتین...» ⁽⁴⁾

این عید همان روز هجدهم ذی حجة است. کسی که می خواهد در این روز نماز عید [عید غدیر] بخواند بهتر است غسل کند، زیباترین لباسش را بپوشد، عطر بزند، در زیر آسمان قرار گیرد و حدود یک ساعت قبل از زوال خورشید دو رکعت نماز به جای آورد...

5. ابن زهره حلبی(ره) متوفای 585 ه این گونه نگاشته است:

«... و یستحب ان یصلی جماعة، ان یحجر فیها بالقراءة و ان یخطب قبل الصلاة خطبة مقصورة علی حمد الله و الثناء علیه و الصلاة علی محمد و آله، و ذکر فضل هذا الیوم و ما امر الله به فیه من النص بالامامة علی امیرالمؤمنین(ع).» ⁽⁵⁾

... و مستحب است این نماز به جماعت خوانده شود، قرائت نماز با صدایی بلند باشد و قبل از نماز، خطبه کوتاهی شامل حمد و ثنای الهی، صلوات بر محمد و آل محمد، و فضیلت این روز و ماموریت رسول خدا در انتصاب امیرمؤمنان به امامت ایراد شود.

6.مرحوم حلبی(ره) می نویسد: ...و «صلاة یوم الغدیر رکعتان و وقتهما قبل الزوال ساعة... و لو ابتدا قبلها بخطبة مشتملة علی الحمد و الثناء و الصلاة و الولاء و الاعلام بفضیلة ذلک الیوم و ما خص الله به ولیه من النص علیه بالامامة و تشریفه بالولایة الموکدة عهدها علی جمیع الامة لکان اتم فضلا و اعظم اجرا.» ⁽⁶⁾

نماز روز غدیر دو رکعت و وقت آن نیم ساعت به زوال خورشید است... و چنانچه قبل از نماز در خطبه ای از حمد و ثنای الهی، درود بر پیامبر(ص)، دوستی اهل بیت(ع) فضیلت آن روز و آنچه خدا به ولیش اختصاص داده مانند امامت و تشرف به ولایتی که همه امت به پذیرش سفارش شده اند یاد کند، از فضیلتی والا و پاداشی بزرگ برخوردار است.

7. سلار بن عبدالعزیز(ره)متوفای 463ه در کتاب «مراسم » چنین نوشته است:

«و هی من وکیدا السنن وقتها اذا بقی من الزوال مقدار نصف الساعة فی الیوم الثامن عشر من ذی الحجة...» ⁽⁷⁾

این نماز از سنت های مؤکد بوده، وقت آن نیم ساعت قبل از زوال خورشید روز هیجدهم ذی حجة است.

8. علامه حلی(ره) متوفای 726 ه می نویسد:

«هذه الصلاة تستحب فی هذا الیوم و اشده تاکیدا قبل الزوال بنصف ساعة.» ⁽⁸⁾

این نماز در روز غدیر مستحب است و نیم ساعت قبل از زوال خورشید بر خواندن آن تاکید شده است.

او همچنین می فرماید: خدا به سبب هدایت، اکمال دین و اتمام نعمت منتی بر بندگان دارد که سپاس آن در روز غدیر لازم است، بدین خاطر نماز عید غدیر را مستحب شمرده اند.

9. شهید اول(ره) متوفای 786 ه در «ذکری » چنین نوشته است:

«و من الصلوات المستحبة صلوة یوم الغدیر و هی مشهورة بین الاصحاب.» ⁽⁹⁾

یکی از نمازهای مستحبی، نماز روز غدیر است که بین اصحاب شهرت دارد. علاوه بر این او می گوید:

و ثوابها مائة الف حجة و عمرة و یعطی ما سال. ⁽¹⁰⁾

و پاداش این نماز با هزار حج و عمره برابر است و هر چه [نمازگزار] درخواست کند برآورده می شود.

10. مقدس اردبیلی(ره) متوفای 993 ه می نویسد:

«و المشهور بین الاصحاب جواز فعلها جماعة و لیس ببعید، لعدم المنع من الجماعة فی النافلة مطلقا بحیث یشملها ظاهرا و لا اجماع فیه، مع الترغیب فی الجماعة، خصوصا فی هذه الصلاة فی هذا الیوم، و لانه یحصل النفع اکثر لحصول ثوابها لمن لم یعرف هذه الایات بالاقتداء.» ⁽¹¹⁾

مشهور میان اصحاب جواز خواندن نماز [عید غدیر] به جماعت است و این سخن بعید نیست; زیرا خواندن نمازهای نافله به جماعت منع مطلقی ندارد که ظاهر این مورد را شامل شود و اجماعی نیز بر منع تحقق نیافته است. علاوه بر این. جماعت در نمازها، بخصوص در نماز این روز، مورد تشویق شرع قرار گرفته است. از سوی دیگر به جماعت خواند نماز عید سود بیشتر را دارد، چون کسی که با آیات آشنا نیست [توانایی قرائت ندارد] پاداش بسیار می یابد.

11. محقق کرکی(ره) متوفای 940 ه در این باره می گوید:

«و صلاة الغدیر رکعتان قبل الزوال بنصف ساعة یقراء فی کل رکعة منها الحمد و کلا من التوحید و القدر و آیة الکرسی الی قوله (هم فیها خالدون) عشرا، جماعة فی الصحراء بعد ان یخطب الامام بهم، و یعرفهم فضل الیوم فاذا انقضت الخطبة تصافحوا و تهانوا.» ⁽¹²⁾

نماز غدیر دو رکعت است که نیم ساعت قبل از زوال خورشید خوانده می شود، در هر رکعت، پس از حمد، سوره توحید، قدر و آیة الکرسی، تا هم فیها خالدون، هر یک ده بار خوانده می شود. این نماز پس از خطبه خطیب، که فضیلت آن روز را بیان می کند، پس از پایان خطبه مردم به یکدیگر دست داده، تبریک می گویند.

12. مرحوم نراقی(ره) متوفای 1245 ه می نویسد:

«و استحبابها مشهور بین الاصحاب قدیما و حدیثا و تدل علیه روایة العبدی و غیرها.» ⁽¹³⁾

استحباب این نماز بین اصحاب گذشته و حاضر مشهور است و روایت عبدی و غیر آن بر این مطلب دلالت دارد.

مرحوم سید محمد کاظم یزدی نیز در عروة الوثقی به این مساله اشاره می کند و تمام کسانی که بر «عروة الوثقی » حاشیه نوشته اند، از جمله مرحوم امام خمینی(ره) آن را پذیرفته اند.

روایات

به دو روایت در این مساله اشاره می کنیم:

محدث جلیل القدر شیخ حر عاملی(ره) متوفای 1104 ه .ق در وسائل الشیعه بابی را به استحباب نماز در روز غدیر اختصاص داده، از امام صادق(ع) چنین نقل می کند:

«محمد بن الحسن باسناده عن الحسین بن الحسن الحسنی، عن محمد بن موسی الهمدانی، عن علی بن حسان الواسطی، عن علی بن الحسینی العبدی قال: سمعت ابا عبدالله الصادق(ع) یقول: صیام یوم غدیر خم یعدل صیام عمر الدنیا - الی ان قال - و هو عید الله الاکبر و ما بعث الله نبیا الا و تعید فی هذا الیوم و عرف حرمته; و اسمه فی السماء یوم العهد المعهود و فی الارض یوم المیثاق الماخوذ و الجمع المشهود; و من صلی فیه رکعتین یغتسل عند زوال الشمس من قبل ان تزول مقدار نصف ساعة... عدلت عندالله عزوجل مائة الف حجة، و مائة الف عمرة، و ما سال الله عز و جل حاجة من حوائج الدنیا و حوائج الاخرة الا قضیت کائنا ما کانت الحاجة.» ⁽¹⁴⁾

محمد بن حسن با سندش از حسین بن حسن حسنی از محمد بن موسی همدانی از علی بن حسان واسطی از علی بن حسین عبدی نقل کرده است که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم، فرمود: روزه روز عید غدیر با روزه تمام عمر دنیا برابر است [و سخن را ادامه داد] تا آنکه فرمود: غدیر عیدالله اکبر است، خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر آنکه این روز را برایش عید قرار داد و حرمتش را به وی شناساند.

غدیر در آسمان «روز عهد معهود» و در زمین «روز میثاق گرفته شده و جمع مشهود» نام دارد. کسیکه در این روز نیم ساعت قبل از زوال خورشید دو رکعت نماز بخواند و قبل از آن غسل کند... نزد خداوند پاداشی برابر با هزار حج و هزار عمره خواهد داشت و خواستهای دنیایی و آخرتی اش برآورده می شود.

ایرادهایی که بر حدیث وارد شده، چنین است:

1. اشکال مرحوم عاملی

شیخ طوسی این روایت را در «تهذیب الاحکام » ⁽¹⁵⁾ نقل کرده و مرحوم عاملی در «مدارک الاحکام » ⁽¹⁶⁾ سند آن را ضعیف دانسته است. هر چند این بزرگوار عامل ضعف را بیان نکرده، ولی احتمال دارد که به خاطر وجود علی بن الحسین العبدی در سلسله راویان روایت را ضعیف شمرده باشد چون در کتب رجال به وی اعتنایی نشده است.

2. اشکال مرحوم صدوق(ره)

مرحوم صدوق(ره) به خاطر حضور محمد بن موسی همدانی در سند روایت آن را ضعیف می داند و می گوید: خبر نماز روز غدیر خم و پاداش کسی که در آن روزه بگیرد به طریق محمد بن موسی همدانی نقل شده است. شیخ ما محمد بن حسن بن الولید، محمد بن موسی را مورد اعتماد نمی دانست و هر که در نقل روایت مورد تصدیق و تایید استادم قرار نگیرد نزد من متروک و غیر قابل اعتماد است.

پاسخ به اشکالها

فقهای بزرگوار ما این موارد را از طریق تسامح در ادله سنن حل کرده اند. چنانکه مرحوم صاحب جواهر می گوید: و نت خبیر بما فیه، خصوصا و الحکم استحبابی; ⁽¹⁷⁾ و تو از ضعف کلام (صدوق) آگاهی، بخصوص که این مساله از احکام استحبابی است.

مرحوم صاحب حدائق (ره) می نویسد: ظاهرا این اخبار و آنچه که به تسامح در ادله سنن شهرت دارد سبب شده است که این نماز میان قدما و متاخران مشهور شود و سخن صدوق و استادش محمد بن حسن بن ولید مورد توجه قرار نگیرد. حدیث دوم از داود بن کثیر از ابی هارون عبدی از امام جعفر صادق(ع) نقل شده است بر اساس این روایات امام ششم(ع) فرمود: کسی که در آن روز دو رکعت نماز به جای می آورد می تواند نماز را در هر وقتی بخواند، [ولی] بهتر است که نزدیک زوال خورشید باشد [زیرا] آن ساعتی است که امیر مؤمنان(ع) در غدیر خم به عنوان پرچمدار (رهبر) مردم معرفی شد [نیز] همان ساعتی است که مردم سمت آن جایگاه نزدیک می شدند. پس [بهتر است] در این وقت دو رکعت نماز بگذارد آنگاه سجده کرده صد مرتبه شکرالله بگوید و بعد از نماز دعایی را که وارد شده است بخواند. ⁽¹⁸⁾

پی نوشتها:

1- المقنعه.

2- الکافی فی الفقه، ص 160.

3- النهایة، ص 141; المبسوط، ج 1، ص 132.

4- الهمذب، ج 1، ص 146.

5- غنیة النزوع، ص 108.

6- همان کتاب، ص 106.

7- المراسم، ص 81.

8- منتهی المطلب، ج 1، ص 36. رک: تحریر الاحکام، ص 48 و نهایة الاحکام، ج 1، ص 96 و ارشاد الاذهان، ج 1، ص 267 و تبصرة المتعلمین ، ص 34.

9- ذکری الشیعة، ص 254.

10- البیان، ص 216.

11- مجمع الفائدة و البرهان، ج 3، ص 32.

12- جامع المقاصد، ج 2، ص 485.

13- مستند الشیعة، ج 6، ص 380.

14- وسائل الشیعة، ج 8، ص 89; مستدرک الوسائل، ج 6، ص 273.

15- تهذیب الاحکام، ج 3، ص 143.

16- مدارک الاحکام، ج 4، ص 210.

17- جواهر الکلام، ج 12، ص 215.

18- وسائل الشیعة، ج 8، ص 90.