بسمه تعالی

معمارى مساجد و نقش آن در بهداشت جسمى و روانى انسان

منبع: دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد

 اشاره

از دیدگاه ادیان الهى، عبادت و اظهاربندگى و خضوع در برابر آفریدگار هستى اهمیت ویژه‏اى دارد و براین اساس، مکان عبادت از جایگاه والایى برخوردار است. در مکتب اسلام، به مسجد به عنوان «بیت‏اللّه‏» و مرکز عبادت و نیایش عباداللّه‏ توجه و عنایت خاصى شده است، چنان که از زمان تأسیس نخستین مسجد در زمان حیات پربرکت نبى اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلمتا دوران کنونى، على‏رغم فراز و نشیب‏هایى که مسلمین در طول تاریخ داشته‏اند مساجد همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. معمارى مساجد نمودهایى از این توجه را به‏خوبى آشکار مى‏سازد. معمارى مى‏تواند زمینه‏ساز و تسهیل کننده نیل به اهداف مقدس و انسان‏ساز در مکان‏هاى عبادى باشد. با استفاده از متون اسلامى مى‏توان استنتاج نمود که چنان‏چه مساجد با استمداد از دیدگاه‏هاى اسلام طراحى و ساخته و استفاده شود، دستیابى به سلامت جسمى و روانى مورد نظر مکتب اسلام نیز تسهیل خواهد شد. در واقع بهره‏گیرى از دستورهاى جامع‏نگر و انسان‏ساز اسلام زمینه‏ساز اعتلاى نقش مساجد در تأمین سلامت جسم و روح انسان‏هاست. این مقاله، پس از نگاهى کوتاه به آیات و روایات مرتبط با مسأله، بعضى از مصادیق عینى رعایت بهداشت جسمى و روانى را در مساجد گوش زد مى‏کند. فصل اول - برخى از دستورهاى بهداشتى اسلام درخصوص مساجد مبحث اول - نظافت و پاکیزگى مساجد در متون اسلامى علاوه بر دستورهایى که در باره عمران مساجد آمده، توصیه‏هاى بسیارى به نظافت و پاکیزگى مساجد شده است که ذیلاً برخى از آنها ذکر مى‏شود: ـ دستور تطهیر خانه خدا به حضرت ابراهیم علیه‏السلام: «طهّرا بیتى للطائفین و العاکفین و الرکع السجود». ـ امام صادق علیه‏السلام از حضرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم روایت فرمود: «هر که مسجدى را نظافت کند، حق تعالى ثواب آزاد کردن یک بنده را براى او بنویسد و اگر کسى به اندازه دارویى که در چشم مى‏ریزند از مسجد خاکروبه بردارد، خداوند دو بهره عظیم از رحمت به او کرامت فرماید». ـ از پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نقل شده است: کفش خود را (جهت حفظ پاکیزگى مسجد) نزدیک در مسجد، در مکان مشخصى محفوظ دارید. در کتب فقهى نیز احکامى مبسوط در باره طهارت مساجد آمده است. و مبحث دوم - نظافت و بهداشت بدن و پوشاک نمازگزار خداوند در قرآن کریم ضمن بیان خصوصیات مسجد قبا مى‏فرماید: «... فیه رجال یحبون ان یتطهروا...». «در آن مسجد کسانى هستند که دوست دارند از آلودگى‏ها و ناپاکى‏ها (ظاهرى و باطنى، جسمى و روحى) پاک شوند...». احادیثى بسیار در فضیلت ورود با طهارت به مسجد وارد شده است از جمله: امام صادق علیه‏السلام فرمود: «لا تدخل المساجد الا بالطهاره». «داخل مسجد نشوید مگر با طهارت». امام صادق علیه‏السلام فرمود: «علیکم باتیان المساجد، فانها بیوت اللّه‏ فى الارض و من اتاها متطهرا طهره اللّه‏ من ذنوبه و کتب من زواره...». «برشما باد رفتن به مساجد، به‏درستى که مساجد خانه‏هاى خدا در روى زمین هستند و هرکه با طهارت به مسجد رود خداوند او را از گناهانش پاک گرداند و او را از زوار خودش محسوب دارد». و هم‏چنین توصیه شده است نمازگزار قبل ورود به مسجد، ته کفش خود را بررسى کند تا کثیف و آلوده نباشد. در مورد لباس نمازگزار نیز احکام فقهى متعددى بیان شده، به نحوى که پاک بودن لباس نمازگزار و آلوده نبودن به نجاساتى چون خون، ادرار و مردار از جمله شرایط آن است. همچنین استحباب پوشیدن لباس سفید و پاکیزه‏ترین لباس‏ها و کراهت پوشیدن لباس سیاه و چرک و مسائلى دیگر در کتب فقهى بیان شده است. و بدیهى است طهارت و پاکى جسم مرحله ابتدایى و مقدماتى طهارت روح است لذاانسان مسلمان باید از مرحله طهارت جسم گذر کند تا به طهارت روح دست یابد. مسجد مکان افراد پاک و مطهر از لحاظ جسم و روح است، چنان‏که در آیه 28 سوره توبه، مشرکان ناپاک محسوب شده‏اند و حق ورود به مسجدالحرام از آنان سلب شده است. امام خمینى قدس‏سره در باره اولویت تطهیر روح بر جسم پس از بیان آیه شریفه: «رجال یحبون ان یتطهروا واللّه‏ یحب المطهرین» مى‏نویسند: «و سالک روشن ضمیر از دستور شرع مقدس به تطهیر ظاهر در حال نماز متفطن مى‏گردد که نجاست باطن و آلودگى جان به مراتب بیشتر و شدیدتر از نجاست و آلودگى ظاهر تن است که به فرموده عارف رومى: این نجاست ظاهر، از آبى رود و آن نجاست باطن، افزون مى‏شود این نجاست بویش آید بیست گام و آن نجاست بویش از رى تا به شام بلکه بویش آسمان‏ها بر رود بر دماغ حور و رضوان به شود پس اعتنا به تطهیر دل و جان بیش از تطهیر تن و لباس کند...». 3 . آراستگى هنگام ورود به مساجد: در آیه 31 سوره اعراف به مسلمانان توصیه شده است که در مساجد همراه با زینت حضور یابند: «خذوا زینتکم عند کل مسجد». «در رفتن به مساجد زینت‏هاى خود را بردارید». در متون اسلامى به حضور انسان به نحو مناسب در مساجد توصیه شده، چنان‏که استفاده از عطر و گلاب و امثالهم سفارش شده است. برخى اظهار داشته‏اند که منظور آیه تنها آرایش ظاهرى نیست؛ بل آراستگى معنوى را هم شامل مى‏شود. علاوه براین، به خوشبو کردن مساجد نیز توصیه شده است. 4 . نهى از انداختن آب دهان در مساجد: از جمله اعمالى که انجام دادن آن‏ها در مسجد مکروه شمرده شده، انداختن آب دهان و بینى و خلط سینه در مسجد است. بدیهى است که این مسأله، در پیشگیرى از انتقال آلودگى‏هاى ناشى از عوامل عفونى نقشى مهم خواهد داشت. 5 . نهى از تولید سر و صداهاى بلند و آزار دهنده در مساجد: امروزه در جهان مسأله آلودگى صوتى و عوارض آن بر انسان از جمله مسائل شایان توجه است. در متون اسلامى، براى حفظ حرمت و جایگاه والاى مساجد، بانگ و آواز بلند در مساجد ناپسند شمرده شده است. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در پاسخ به پرسش «ابوذر» مبنى بر این که چگونه مساجد خدا آباد مى‏شود؟ فرمودند: «با بلندنکردن صدا، به کارهاى باطل مشغول نشدن، در مسجد خرید و فروش نکردن و ترک کارهاى لغو در آن». و این‏ها تنها گوشه‏اى از تعالیم اسلام بود. این گونه موارد، نشان دهنده آن است که اسلام براى حفظ حریم مساجد از جنبه‏هاى گوناگون، از جمله رعایت مسائل بهداشتى اهمیت زیادى قایل است و براین‏اساس باید در معمارى مساجد به سلامت جسم و روح انسان توجه کامل شود. فصل دوم - برخى از مصادیق رعایت سلامتى در معمارى مسجد به نظر مى‏رسد در معمارى مساجد باید به موارد زیر توجه شود تا زمینه سلامت جسمى و روانى انسان فراهم شود: مبحث اول - طراحى مکان‏هاى مناسب براى انجام دادن مقدمات نماز در متون اسلامى توصیه شده است که افراد با طهارت به مساجد وارد شوند. براین اساس ضرورت دارد مکان‏هاى بهداشتى مناسب براى انجام دادن مقدمات نماز در نظر گرفته شود. ایجاد اماکن مناسب براى تخلى (مستراح)، وضو، استنشاق و مضمضه براى حفظ طهارت روحى و جسمى نمازگزاران ضرورت دارد. با بهره‏گیرى از اسلوب‏هاى صحیح معمارى این‏گونه اماکن، مى‏توان بناى مسجد را به نحوى طراحى نمود که ضمن کارآمدى مناسب و رفع نیازهاى متداول نمازگزاران، از زیبایى، سادگى و وضعیت بهداشتى مناسب برخوردار باشد و از اسراف، تجملات بیهوده و به هدر رفتن سرمایه‏هاى ملى اجتناب شود. به عنوان مثال، چنان که بعدا نیز اشاره خواهد شد باید ساختار و طراحى سرویس‏هاى بهداشتى به صورتى باشد که امکان انتقال آلودگى‏هاى عفونى به حداقل برسد و به‏علاوه در مصرف آب صرفه‏جویى شود. مبحث دوم - برخوردارى از امکان نظافت و طهارت به نحو شایسته با عنایت به لزوم پاکیزگى مساجد، معمارى ساختمان آن باید به‏گونه‏اى باشد که امکان تمیز کردن، نظافت و طهارت به سهولت فراهم باشد. مصالح ساختمانى مساجد در محل‏هایى که در معرض شستشو و نظافت است باید از مقاومت و استحکام لازم برخوردار باشد و حتى در مقابل ترکیبات شیمیایى که براى ضدعفونى کردن استعمال مى‏شوند مقاوم باشد. مبحث سوم - برخوردارى از نور و تهویه مناسب نور و تهویه مناسب بر سلامت جسم و نشاط روحى انسان تأثیر دارد لذا در معمارى مساجد باید به این دو نکته توجه شود. گفتار اول - برخوردارى از نور مناسب در مورد روشنایى مساجد احادیثى بسیار وارد شده است، از جمله: از نبى مکرم اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهروایت شده است: «هرکه درمسجدى از مساجد خدا چراغى برافروزد تا زمانى که روشنایى چراغ درآن مسجد باشدپیوسته ملائکه و حاملان عرش براى او استغفار کنند». مهم‏ترین منبع نور، آفتاب است. ضرب‏المثلى ایتالیایى مى‏گوید: «آنجا که آفتاب داخل مى‏شود پزشک وارد مى‏گردد». نور جان‏بخش آفتاب در سلامت انسان تأثیرى مهم دارد. انوار آفتاب از عوامل مهم نابودکننده ویروس‏هاى عفونت‏زا است. پرتوهاى آفتاب تعداد گلبول‏هاى سفید سطحى بدن را افزایش مى‏دهد و در بهبود دردهاى مفصلى و استخوانى مؤثر است. لذا بهتر است در معمارى مساجد با رعایت نکات زیر امکان بهره‏بردارى مناسب از نور خورشید فراهم گردد: ـ با طراحى صحیح ساختمان و با تعبیه پنجره‏هاى بزرگ در دیوار مساجد مى‏توان از نور آفتاب در طول روز براى مدتى طولانى بهره گرفت. ـ در مورد تدارک نور مناسب براى شب‏ها نیز طراحى شایسته به عمل آید تا نور از بالاى سر بتابد؛ زیرا تغییرات ناگهانى در شدت نور موجب جمع شدن و اتساع پى‏درپى مردمک مى‏شود. ـ درخشندگى شدید چشمه نور بر اثر طولانى شدن مدت تطابق، سبب خستگى پى‏ها و عضلات چشم مى‏گردد. بنابراین چشمه نور مصنوعى باید داراى شدت کافى و ثابت باشد. ـ روشنایى غیرمستقیم و نامرئى براى چشم مناسب‏تر است. بعد از نور غیرمستقیم، وسیله جانشین مناسب منبع نور ثابت است که به وسیله شیشه مات پوشیده شده باشد. ـ روشنایى باید در حد معقول باشد؛ زیرا چنانچه شدت نور از حد معینى فراتر باشد چشم افراد خیره و خسته مى‏شود. نور کم هم سبب خستگى چشم‏ها مى‏شود. جداول ویژه‏اى براى تعیین مقدار نور مکان‏هاى گوناگون وجود دارد. ـ در انتخاب منبع نورى مناسب باید با بهره‏گیرى از نظریات کارشناسان متعهد و با توجه به توان، مصالح ملى و شرایط اقلیمى عمل نمود. گفتار دوم - تهویه مناسب استفاده از هواى پاکیزه توأم با روشنایى و حرارت مناسب آثار و فوائدى بسیار در سلامت و تندرستى دارد. هواى اطراف به واسطه حرارت، حرکت یا سکون، فشار، رطوبت و حتى بوى خوب، بر اعضاى حسى و عصبى پوست بدن اثر مى‏گذارد و در تنظیم حرارت، دم زدن، گردش خون وامثالهم اهمیت زیادى دارد. هواى تمیز و تازه سبب تحریک قواى فکرى و نیز تحریک گردش خون در مویرگ‏ها مى‏شود و در نتیجه تهویه در شش‏ها بهتر انجام مى‏گیرد. بر عکس، هواى نامطبوع موجب احساس ناراحتى، گرفتگى و مریضى مى‏شود. هواى محل تجمع افراد دائما به واسطه تنفس، تبخیر عرق، تصاعد گازهاى حاصل از سوخت و غیره فاسد مى‏شود. لذا به نتاسب حجم هوا باید منافذى براى دخول هواى تازه و تمیز وجود داشته باشد تا بتوان هرچه بیشتر هواى داخلى آن را تجدید کرد. و تهویه بهداشتى را فراهم نمود. تهویه بهداشتى عبارت است از فراهم کردن هواى خوب و عارى از میکروب، گازهاى سمى، گرد و غبار و داراى درجه حرارت، رطوبت، فشار و حرکت مناسب. در معمارى مساجد باید به تدارک تهویه مناسب، به ویژه بهره‏مندى از هواى پاکیزه طبیعى اهتمام داشت و از ایجاد فضاهاى محبوس و محروم از هواى تازه اجتناب نمود. استفاده از پنجره‏هاى مناسب مى‏تواند نور و هواى تازه را به ارمغان آورد. مبحث چهارم - کاهش امکان سرایت بیمارى‏هاى عفونى در معمارى مساجد باید مسائل پیش‏گیرى کننده از سرایت بیمارى‏هاى عفونى نیز مدنظر قرار گیرد چرا که مساجد محل تجمع افراد با سنین متفاوت است و امکان سرایت بیمارى‏هاى عفونى به طور بالقوه وجود دارد. براى کاهش سرایت بیمارى‏هاى عفونى مى‏توان راه‏هاى زیر را مدنظر قرار داد: ـ به نقش نور خورشید در کاهش انتقال ویروس‏هاى عفونت‏زا توجه شود. ـ با توجه به این که در بروز برخى بیمارى‏ها به ویژه بیمارى‏هاى تنفسى، تراکم جمعیت و فقدان تهویه مناسب نقش شایان توجهى دارد. لذا ایجاد ساختمان به نحوى که از تهویه مناسب برخوردار باشد در کاهش سرایت بیمارى‏هاى عفونى نقش به سزایى دارد. ـ ساختمان مسجد به ویژه کف ساختمان و نیز وضوخانه و سرویس بهداشتى باید از مواد و مصالحى ساخته شود که در برابر مواد ضدعفونى کننده مقاوم باشد. ـ ساختمان مسجد باید در محل و به شکلى باشد که در معرض کوران هوا نباشد. ـ مساجد باید از آب بهداشتى و سالم بهره‏مند باشند. ـ مساجد باید از سیستم فاضلاب و دفع مواد زاید به صورت بهداشتى برخوردار باشند. ـ در وضوخانه مساجد امکان بهره‏گیرى از مواد صابونى به ویژه صابون مایع به سهولت فراهم باشد. ـ براى جلوگیرى از نفوذ حشرات و حیوانات موذى و منتقل کننده بیمارى‏هاى عفونى، پنجره‏ها از تورى سیمى برخوردار و دیواره‏ها فاقد منافذ و محل‏هاى نفوذ حیوانات و حشرات باشد و به راحتى تمیز شود. مبحث پنجم - تدارک محل تغذیه و پذیرایى هرچند اساسا مسجد از اماکن عبادى است، در مواردى اقتضا دارد که از نمازگزاران پذیرایى شود. لذا براى حفظ اصول بهداشتى و نیز حرمت مساجد باید فضاهاى مناسبى به تدارک امورپذیرایى اختصاص یابد و در آن فضاها شرایط بهداشتى مورد لزوم مراعات گردد، از جمله شستشوپذیر بودن کف و دیواره‏ها (مثلاً کاشى کردن دیواره‏ها)، آفتابگیر بودن، داشتن هواکش، وجود لوله کشى آب سرد و گرم، داشتن انبار مواد غذایى مناسب، داشتن سکو و میز مناسب. مبحث ششم - رعایت بهداشت روانى و پرهیز از ایجاد تنش محیط زندگى و فضایى که انسان در آن اوقات خود را مى‏گذراند بر روح و روان تأثیر مى‏گذارد. به عبارت دیگر، وضعیت فیزیکى محیط، بر جسم و روان آدمى که روان او را نیز تحت تأثیر مى‏گذارد. درخصوص معمارى مساجد، به منظور ایجاد فضایى مناسب که به آرامش روانى او کمک نماید باید نکات زیر را مدنظر قرار داد: گفتار اول - استفاده از رنگ‏هاى آرام‏بخش امروزه روان‏شناسان به تأثیر فراوان رنگ‏ها بر روى روان انسان پى برده‏اند، لذا در مورد آن تحقیقات بسیارى انجام داده‏اند. در قرآن و فرهنگ غنى اسلامى نیز به این مسئله عنایت شده، چنان که داستان قربانى کردن گاو بنى‏اسرائیل، به رنگ زرد اشاره شده و مى‏فرماید: «تسر الناظرین». «این رنگ بینندگان را شاد مى‏کند». در معمارى ادوار اسلامى، غالبا رنگ‏هایى استفاده شده است که آثار محرک و مخرب بر اعصاب ندارد بلکه اثر تسکین دهنده و آرام‏بخش است، رنگ آبى از جمله آن‏ها است. در واقع آدمى در مواجهه با این‏گونه رنگ‏ها احساس آرامش خاص مى‏کند، تماس مداوم بااین رنگ‏ها حتى اگر در سطح وسیعى نیز باشد ایجاد خستگى یا آثار سوء دیگر نمى‏کند. در معمارى مساجد باید این شیوه حسنه هم‏چنان مورد توجه باشد و با بهره‏گیرى از روان‏شناسى رنگ‏ها، تعمیق و گسترش یابد. گفتار دوم - هم‏خوانى با طبیعت جهان طبیعت جلوه جمال الهى و نمود قدرت و حکمت یزدانى است. این نمودهاى طبیعى و جلوه‏هاى آفرینش در تعبیرات قرآنى نشانه‏ها و آیات الهى هستند. علاوه بر فواید گوناگون مادى که از قِبَل محیط زیست و جلوه‏هاى طبیعت عاید انسان مى‏شود، مناظر زیبا، اصوات موزون و نغمه‏هاى طرب‏انگیز موجود در طبیعت براى انسان نشاط روحى ایجاد مى‏کند. براین اساس، در معمارى مساجد باید به هماهنگى با طبیعت توجه شود و حتى‏المقدور از ایجاد ساختمان‏هاى ناهمگون با بستر طبیعى خوددارى شود. حفظ پوشش سبز علاوه بر زیبایى، در ایجاد هواى معتدل در منطقه نیز مؤثر خواهد بود. گفتار سوم - رعایت شرایط اقلیمى و جغرافیایى انسان براى بهره‏بردارى مناسب از محیط طبیعى و زیستگاه خود نیازمند بهره‏گیرى از دانش جغرافیاست تا بتواند به کمک آن، به شناخت صحیح شرایط زندگى دست یابد و پس از شناخت از آنها بهره گیرد. آگاهى از شرایط جوى و اوضاع اقلیمى و وضعیت آب و هوا براى ایجاد بناهاى مفید و پایدار ضرورت دارد. لذا در معمارى مساجد باید تنوع شرایط اقلیمى و جغرافیایى و انطباق بنا با آن مدنظر باشد تا در معرض تخریب و عوارض ناشى از ناسازگارى با وضعیت اقلیمى و جغرافیایى کمتر واقع شوند و به طور شایسته‏ترى استفاده شوند. دراین زمینه، موارد دیگرى چون شرایط مناسب از لحاظ صوتى هم مطرح است که قبلاً اشاره شد. یادآور مى‏شود این مبحث، نه تنها در تعارض با تأثیرات عظیم عبادت در ایجاد آرامش روانى و اطمینان براى انسان نیست؛ بلکه به نوعى مکمل آن است. مبحث هفتم - رعایت فضاى فیزیکى و زیستى جداگانه براى خانم‏ها و آقایان با توجه به حضور گسترده خانم‏ها در مساجد، در معمارى باید فضاهاى مناسبى براى خانم‏ها در نظر گرفته شود تا ضمن رعایت حدود و حریم شرعى، از رفاه و آسودگى نسبى برخوردار باشند. ایجاد فضاى مناسب براى امور عبادى و نیز رفع دیگر نیازهاى ضرورى زنان باید لحاظ شود. مبحث هشتم - توجه به نیازهاى بهداشتى و خدماتى مساجد خاص رفع نیازهاى نمازگزاران در مورد برخى مساجد مانند مسجد جامع شهر، محل‏برگزارى نماز جمعه و مساجد بین راه توجه بیشترى مى‏طلبد. ایجاد سرویس‏هاى بهداشتى متناسب با نیاز (دستشویى و توالت‏هاى بهداشتى و ایجاد دوش‏هاى عمومى)، وجود محل‏هاى مخصوص براى نگهدارى، استراحت یا بازى اطفال، و استفاده از مساجد در غیر اوقات نماز براى امور فرهنگى و آموزشى متناسب با شؤون مساجد، هم‏چنان که از صدر اسلام در مورد مساجد بزرگ معمول بوده است. و از جمله این موارد است. نتیجه گیری آنچه به اجمال در این مقاله مطرح شد نشانگر آن است که در باره نقش معمارى مساجد در بهداشت جسمى و روحى انسان، زمینه‏هاى بسیارى براى تحقیق و عمل مطرح است و استمداد از احکام الهى و بهره‏گیرى از متون دینى در این زمینه بسیار راهگشاست. امید است این مختصر براى علاقه‏مندان مفید و در ایجاد انگیزه براى تلاش‏هاى تحقیقى و کاربردى گسترده مؤثر باشد. ان شاء اللّه‏ منابع 1. قرآن کریم 2. امام خمینى قدس‏سره، پرواز در ملکوت اسرار الصلوة، انتشارات نهضت زنان مسلمان، 1359: ج 1؛ 3. امام خمینى قدس‏سره، رساله توضیح المسائل، انتشارات وزارت ارشاداسلامى، 1364،مسائل شماره 798 الى 865 . 4. امیدیانى، سیدحسین، نقش موقوفات ایران اسلامى در توسعه علم و دانش، روزنامه اطلاعات، 14و15 تیر1376 5. خرمشاهى، بهاءالدین، روان‏شناسى رنگ در قرآن، روزنامه جوان، شماره 61، 28/2/1387 . 6. ربانى، محمد، بهره‏گیرى شایسته از دانش جغرافیا با الهام از تعالیم اسلام، دهمین کنگره جغرافیاى ایران، دانشگاه امام حسین، مهر 1378 . 7. ربانى، محمد، بهره‏گیرى شایسته از محیط زیست با الهام از تعالیم اسلامى، مجموعه مقالات همایش اسلام و محیط زیست،آذر 1378، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست. 8. ربانى، محمد، نگرشى بر صدا و آن بر انسان با استفاده از متون دینى، فصلنامه علمى، آموزشى، تخصصى و تحقیق شنوایى‏شناسى، شماره 11 و 12 ، بهار و تابستان 1378 . 9. رزاقى، ابوالقاسم، مسجد پایگاه توحید و تقوى، انتشارات حزب جمهورى اسلامى، 1362 . 10. رى‏شهرى، محمد، میزان الحکمة، المجلد الرابع، مکتب الاعلام الاسلامى، 1362 11. صادقى حسن‏آبادى، على، کلیات بهداشت عمومى، چاپ هفتم، 1375 ، انتشارات دانشگاه علوم پزشکى شیراز با همکارى انتشارات کوشا مهر 12. صبور اردوبادى، احمد، آئین بهزیستى اسلام، خودآرایى، رنگ پوشاک دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1367: ج 2 13. صبورادوبادى، احمد، آئین بهزیستى اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ دوم، 1367: ج 1 14. مجلسى، محمدباقر، عین الحیوة، مؤسسه مطبوعاتى امیرکبیر 15. مرتضوى، ناهى، نور و روشنایى مناسب در کتابخانه‏ها، فصلنامه کتاب، بهار 1374 16. مولوى، محمدعلى و ثمر ـ گیتى، بهداشت همگانى، انتشارات چهر، چاپ دوم، 1362 . 17. نجفى، گودرز، راز نیایش، سازمان تبلیغات اسلامى، 1377 منبع: دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد