در فصل زمستان امسال شاهد تعویض ضریح منوّر حضرت امام رضا علیه السلام بودیم، درباره تاریخچه ضریح آن حضرت، اداره کل روابط عمومی آستان قدس رضوی مطالبی را منتشر کرد که با هم می خوانیم:

خداوند در قرآن کریم در وصف خانه هایی می فرماید:

«فی بیوت اذن اللّه ان ترفع و یذکر فیها اسمه»

در خانه هایی که خداوند رخصت فرموده تا بلندی مقام و شهرت آوازه گیرند و در آن ها خداوند را یاد کنند.

ضریح ها و بقاع متبرکه امامان معصوم، از جمله این خانه هاست که از مشرق آن ها، انوار پرفروغ جمال الهی، اقلیم دل های مستعد و عاشق را روشنی و حرارت می بخشد، و حیات و طراوت می دهد.

در کتب لغت، ضریح خشک و بی روح تعریف شده است. «خانه چوبین و مشبک یا از مس و نقره و جز آن که بر سر قبر امامی یا امامزاده ای سازند».

اما در نگاه زائران و شیفتگان، ضریح رمزی از دلدادگی و عشق و آشنایی است.

ضریح افسونگر نگاه ها، رمز آشنایی ها، محرم رازها، برق چشم ها و تکیه گاه دست ها و سرزمین اشک هاست. ضریح چشم انداز نگاه های مشتاقی است که دل های آگاه، از پنجره های آن، افق دوردست آشنایی و صمیمت را می نگرند.

ضریح منظر جان های امیدواری است که دیدگان، از ورای آن فروغ سپیده دمان روشنی و رهایی را می بینند.

دست های نیاز، بسوی ضریح قامت می بندند و در پنجره های آن خود را به توسل و طلب قفل می زنند.

دیدگان خسته به درخشش پرفروغ آن جلا می یابند. و دل ها به جذبه پرکشش آن بر می آشوبند.

در برابر ضریح این مرز پیوند با ملکوت، دیوارهای پیوند با ملکوت، دیوارهای جدایی همه به یکبار فرو می ریزد و دل ها عقده می گشایند و ناگفتنی ترین سخنان خویش را در هاله هایی از رمز و راز با امام و مقتدای خویش در میان می گذارند.

براستی چه توانی و کدامین قلم و بیانی است که بتواند ضریح را توصیف کند و از این رمز دلدادگی و صمیمیت و یگانگی، سخنی ساز کند.

ما همچون دیگر نویسندگانی که تنها قامت ضریح را دیده اند و به توصیف آن پرداخته اند تا حد توان به تشریح ضریح و تاریخ آن و ضریح های ساخته شده و ابعاد فنی و هنری آن ها می پردازیم.

روشن نمودن این مطلب که از کدام زمان و دورانی ضریح شکل کنونی را یافت و بدین صورت ساخته و پرداخته شده است، بدلیل عدم وجود مستندات تاریخی و اختلاف گفته ها و ابهامات موجود در منابع و مآخذ تقریبا میسّر نیست. ساخت ضریح همچون هر پدیده و مصنوع دست انسان از مرحله ای آغاز شده، و با گذشت زمان سیر تحول و روند تکاملی خود را طی کرده تا به صورت فعلی رسیده است.

می توان گفت سنگ بنای ضریح، همان سنگ مرقد نخستین، که برای تعیین مدفن منور امام، بر زمین نصب شده بوده است.

به مرور زمان سنگ مرقد منور ارتفاع و حجم روزافزون یافته، در مرحله بعد صندوق که دارای حجم و ارتفاعی بیشتری است، بر فراز مرقد شریف قرار گرفته است.

تاریخ آستان قدس از ساخت و نصب صندوق های متعدد خبر می دهد، که در فصلی جداگانه به شرح آنها خواهیم پرداخت.

در مرحله بعد ضریح در حالی که هم سنگ مرقد و هم صندوق را در بردارد ساخته شده است.

بنظر می رسد دو عامل، علّت عمده این تحول و تطور بوده است.

1. ادای احترام و توقیر و بزرگداشت شأن امام.

2. رشد روزافزون زائران، و تمایل آنان به ساحت مقدس امام و توسل به ذیل عنایت آن حضرت مناسب است.

قبل از ورود به مباحث مختلف، ضریح و تاریخ و انواع آن در مقدمه مبحث به مشاهدات توریست معروف جهان اسلام یعنی ابن بطوطه، که در سال 734 از طوس و آستان مقدس رضوی دیدار داشته و در کتاب خود بنام «تحفة النظار» به آن پرداخته اشاره داشته باشیم.

مشهد مکرم امام رضا علیه السلام قبه های بزرگ دارد، قبر امام در داخل زاویه ای است با مدرسه ای و مسجدی در کنار آن، و این عمارت ها همه با سبکی بسیار زیبا ساخته شده و دیوارهای آن کاشی است. روی قبر صندوق چوبی قرار دارد که سطح آن را با صفحات نقره پوشانیده اند. از سقف مقبره قندیل های نقره آویزان است.

آستانه درِ قبه هم از نقره است و پرده ابریشم زردوزی بر در آویخته دامن بقعه با فرشهای گوناگون مفروش گردیده است.

این سخن و عقیده که تا قبل از دوران صفویه، ضریحی بر مرقد منور امام نصب نبوده قطعی است و برخی از آراء متفاوت حاکی از آن است که بعضی تعبیر ضریح را برای صندوق به کار برده اند.

از زمان صفویه تاکنون تعداد چهار ضریح بر مرقد منور امام جای گرفته است.

ضریح اول

اولین ضریح، ضریحی چوبی و تسمه های فلزی، با پوشش طلا و نقره بوده است که در اواسط قرن دهم یعنی در دوران شاه طهماسب صفوی به سال 957 ه . ق ساخته و بر روی صندوقچه چوبی نصب شده است.

در کتیبه دور این ضریح سوره «هل اتی» بخط ثلث شیوا مکتوب بوده و در کتیبه طلایی سر در ضریح، تاریخ نصب آن ضریح به شرح ذیل نوشته بوده است.

به توفیق الهی و تأیید پناهی و ائمه معصومین صلواة اللّه علیهم اجمعین، طهماسب بن اسماعیل از صفوی موضع این محجر طلا در این موضع عرش اعتلا موفق و مؤید گردید.(سنه 957)

در سال 998 عبدالمؤمن خان ازبک، پس از قتل عام مردم خواهان، مایملک و اموال آنان را به یغما می برد، در این غارت بخشی از اموال آستان مقدس هم چون قندیل های طلا، کتب و قرآن های نفیس خطی از جمله قطعه الماس و به درشتی یک تخم مرغ و میل طلایی که به فرمان شاه طهماسب فراز ضریح مطهر نصب بوده است همراه تعدادی از فرش های آستان مقدس به تاراج و هرات و بخارا برده می شود.

در سال 1311 که صندوق طلای مرقد منور عوض می شود، بدلیل فرسودگی پایه ها ضریح مذکور برچیده شده، طلا و نقره و جواهرات آن از چوب ها جدا و به خزانه مقدس منتقل می شود.

ضریح دوم

ضریح مرصّع فولادی، معروف به ضریح نگین نشان است، که در سال 1160 ه . ق به آستانه مقدس تقدیم و نصب شده است. براساس شواهد تاریخی، واقف ضریح، شاهرخ فرزند رضاقلی میرزا فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسین صفوی است.

ضریح نگین نشان که اکنون در زیر ضریح کنونی جای دارد، از فولاد ساخته شده دارای قبّه های مزّین به یاقوت و زمرد است، بر هر یک از قبّه های مربع مشبک آن که تقریبا به دو هزار قبه می رسد روی صفحه طلای ضخیمی چهار قطعه یاقوت و یک زمرد نصب شده است.

در کتبیه ای که بالای در ورودی ضریح بخط نستعلیق وجود دارد چنین آمده است: «نیاز رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوّار این آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان بوقف و نصب این ضریح و قبّه های مرّصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید، سنه 1160 قمری».

در زمان تولیت میرزا سعیدخان برای مصون ماندن نذورات و جواهرات داخل ضریح مطهر شبکه و پوشش مطلایی روی ضریح منور قرار می گیرد.

ضریح سوم

در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار ضریحی فولادی و ساده به ابعاد 3×4 و ارتفاع 2 متر، ساخته و روی ضریح نگین نشان نصب می شود.

سقف این ضریح با چوب هایی که با ورق طلا، طلاکوب شده بود پوشش یافت، و در طرف پایین پای مبارک در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود.

یک طوق طلای جواهرنشان در وسط و دو گل جواهرنشان در دو طرف آن قرار داشت، این ضریح تا پایان نیابت تولیت دکتر سید فخرالدین شادمان برجا بود.

در سال 1330 شمسی نائب تولیت وقت آقای سیدجلال الدین تهرانی تصمیم می گیرد که این ضریح را برچیده و به جای آن ضریحی از طلا و نقره ساخته نصب کند، نقشه های اجرایی و مقدمات کار آماده می شود. اما به دلیل دگرگونی اوضاع عمومی و اجتماعی کشور کار معوق می ماند.

ضریح چهارم

چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به (شیر و شکر) است که در سال 1338 خورشیدی ساخته شده و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان نصب می شود و اکنون بر روی سقف ضریح از داخل این دو بیتی نوشته شده:

که به حساب ابجد از مجموع حروف مصراع چهارم عدد 1379 بدست می آید که تاریخ نصب ضریح می باشد.

ضریح پنجم

ضریحی است یک پارچه و دارای صلابت و استحکام و تمامی گلبرگ ها و نقش هائی که در آن بکار رفته است دارای بار فکری و فرهنگی و منتقل کننده پیام نظام مقدس جمهوری اسلامی است.

ضریح جدید، زیور سوره مبارکه یاسین و هل اتی و اسماء و صفات الهی و با خط بسیار زیبایی آراسته شده است و قسمت داخلی آن نیز تماما خاتم کاری اصل است، در ضریح جدید مجموعه ائی از اصلی ترین و بدیع ترین آفرینش های هنر اسلامی بکار رفته و برگ زرّینی است در تاریخ انقلاب اسلامی.

کار ساخت آن پس از پنج سال مطالعه و تحقیق و ارایه طرح های مختلف از اواخر سال 72 آغاز شد و نصب آن همزمان با آخرین غبارروبی که در تاریخ 21/10/79 انجام شد آغاز گردید و چهل روز به طول می انجامد و انشاءاللّه مراسم بهره برداری از آن با حضور مقام معظم رهبری انجام خواهد شد.